Βιάννος, όχι μόνον η κωμόπολη αλλά και τα χωριά της, παρουσιάζουν μετά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα μιαν αξιόλογη πνευματική άνθηση που καθρεπτίζεται και στη λογοτεχνική της παραγωγή που στα χρόνια του Μεσοπολέμου αυξάνει, όπως φαίνεται στις εφημερίδες και τα περιοδικά της εποχής.
Να φταίει άραγε η επίδραση και το παράδειγμα του Γιάννη Κονδυλάκη; Ή πρέπει να αναζητήσουμε τις αιτίες στη θαυμάσια φύση της περιοχής (ανάμεσα σε βουνά και στη θάλασσα του Λιβυκού), που έδωσε στο Βιαννίτη πνεύμα σπινθηροβόλο, ευαισθησία κι εκείνο το πανέξυπνο πηγαίο χιούμορ που τον χαρακτηρίζει; Φαίνεται πάντως πως εκτός από όλα αυτά η φτώχεια και η φυσική απομόνωσή της (τόσο μακριά από το Ηράκλειο) ώθησε τους ανθρώπους να αναζητήσουν δρόμους στις σπουδές, κυρίως βέβαια μετά την ίδρυση του μοναδικού πλήρους Γυμνασίου της υπαίθρου στη Βιάννο. Εξ αιτίας του Γυμνασίου ήρθαν πολλοί καθηγητές, έμειναν εκεί και έδωσαν πολλά στους μαθητές και (μαζί με τους υπαλλήλους που δούλευαν στις άλλες υπηρεσίες) σε όλη την κοινωνία.
Σ’ αυτή την απομονωμένη γωνιά με το Γυμνάσιό τους και τους μόνιμους υπαλλήλους, κυρίως εκπαιδευτικούς, δημιούργησαν. Το ίδιο συνέβη και σε άλλες τέτοιες περιοχές, όπως λ.χ. στη Σητεία. Όλα τα παιδιά τέλειωναν το Γυμνάσιο. Το πρότυπο εξ άλλου του μορφωμένου είχε καλλιεργηθεί από νωρίς στη Βιάννο γιατί είχε έντονες κοινωνικές αντιθέσεις η κοινωνία και οι πλούσιοι σπούδαζαν τα παιδιά τους. Επίσης οι φοιτητές συνδικαλίζονταν και κομματικοποιούνταν στην Αθήνα μεταφέροντας τις ανησυχίες τους στη Βιάννο και προσπαθώντας να αφυπνίσουν με το διάλογο τον κόσμο και κυρίως τους νέους. Μπορούμε να πούμε ότι στη δεκαετία του ’30 επικρατεί στη Βιάννο το φαινόμενο του Διαφωτισμού. Άνθρωποι του Δημοτικού ή του Γυμνασίου γράφουν ποιήματα σε δεκαπεντασύλλαβο μεγάλα και με ενιαίο θέμα, όπως ο Χαρίλαος Καλλέργης και ο Γεώργιος Στεφανάκης, ενώ η δασκάλα Μαρία Κόμη-Αρναουτάκη γράφει και δημοσιεύει αξιόλογα ποιήματα σε εφημερίδες και περιοδικά. Μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και αργότερα το Ολοκαύτωμα το Σεπτέμβρη του 1943, γράφτηκαν πολλές ρίμες σχετικές με τις εκτελέσεις. Ο Δημήτρης και ο Γεώργιος Θεοδοσάκης γράφουν στη ντοπιολαλιά ποιήματα και πεζά, με λαογραφικό περιεχόμενο όπως και ο πατέρας τους Θεοδοσάκης Νικόλαος. Πεζογράφημα που θίγει τις κοινωνικές ανισότητες με τίτλο «Εμείς οι φτωχοί» γράφει ο δάσκαλος Γεώργιος Αγγουράκης, διηγήματα ο επίσης δάσκαλος Γιάννης Νεραντζάκης, χρονογραφήματα ο Ανδρέας Παπαδάκης, ποιήματα και θεατρικό με θέμα το Ολοκαύτωμα ο δάσκαλος Γ. Χατζάκης και ο δάσκαλος Αντώνης Στιβακτάκης εξελίσσεται στη λογοτεχνία.
Ένα αξιόλογο βιβλίο για τη Βιάννο εξέδωσε το 2005 η Μαρία Μαστρογιωργάκη με τίτλο «Μνήμες πάνω από τη Βιάννο». Δημοσιογραφούσαν και εξακολουθούν πολλοί Βιαννίτες. Σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη της Βιάννου έπαιξε όμως και η μηνιαία εφημερίδα «Βιαννίτικα Νέα» που άρχισε να εκδίδετε το 1976 στο Ηράκλειο με την πρωτοβουλία του ακούραστου εργάτη της πέννας Γεωργίου Χρηστάκη και την πολύτιμη βοήθεια του φιλόλογου Κωστή Στεφανάκη. Επί 27 χρόνια ως το 2003 ο πρώτος συγκέντρωνε την ύλη, ταξινομούσε, σελιδοποιούσε και διεκπεραίωνε, ενώ ο δεύτερος έκανε τις διορθώσεις. Η εφημερίδα, που εκτός της τοπικής επικαιρότητας είχε λογοτεχνικό, λαογραφικό και ιστορικό περιεχόμενο, σταμάτησε να εκδίδεται γιατί οι δύο δεν μπορούσαν να ανταποκριθούν βιολογικά. Ξεφυλλίζοντας τα «Βιαννίτικα Νέα» βλέπομε την πνευματική και καλλιτεχνική κίνηση των Βιαννιτών που είναι πλούσια πράγματι. Πεζογράφοι και ποιητές της Βιάννου (όσους ξέρω) που έχουν εκδώσει το έργο τους είναι ο Γεώργιος Αγγουράκης, δάσκαλος («Εμείς οι φτωχοί») ο Γιώργος και ο Δημήτρης Θεοδοσάκης και ο Νικόλαος.
Ο καθηγητής Στάθης Μάστορας (ποιητικές συλλογές «Πνοές» και «Τίποτε» 1925 και 1926), Νεραντζάκης Γιάννης («Τα αγαπημένα μου διηγήματα» και «Τα κρινάκια του Λιβυκού»), Στεφανάκης Κωστής, φιλόλογος («Άλικα»), Χατζάκης Γεώργιος, δάσκαλος, («Η Βιάννος στις φλόγες»), Χλειουνάκης («Αυτά τα χελιδόνια δεν φεύγουν»), Χρηστάκης Γεώργιος, δάσκαλος («Θάλαμος 242» και «Μια ζωή σε λίγες ώρες»). Αλλά δεν μπορεί κανείς να μην αναφερθεί ιδιαίτερα στην Μαρίκα Κόμη- Αρναουτάκη, την πολυγραφότατη πεζογράφο και ποιήτρια που αν και δεν πρόλαβε να τα εκδώσει δημοσίευσε πάνω από 500 ποιήματα στις εφημερίδες «Βιαννίτικα Νέα», «Δράση», «Δρήρος», «Μεσόγειος», «Πατρίς» και στο Ηρακλειώτικο περιοδικό «Αμάλθεια». Έγραψε επίσης μια θεατρική διασκευή της νουβέλας του Γιάννη Κονδυλάκη «Πατούχας» η οποία και δημοσιεύτηκε. Αν σκεφτεί κανείς να γράψει όλους τους ποιητές και τους συγγραφείς της Βιάννου, θα γράφει πολλήν ώρα και με κίνδυνο να ξεχάσει κάποιους. Άνθρωποι των οποίων οι ενασχολήσεις δεν ήταν και τόσο σχετικές με τη λογοτεχνία, εκφράζονται με στίχους όπως ο Αλέξανδρος Ραπτόπουλος και ο Βαγγέλης Ηγουμενίδης, ενώ πολλοί γράφουν μαντινάδες. Λογοτεχνική φλέγα, μουσική φλέγα, χιούμορ πανέξυπνο και μια σπάνια αυθεντικότητα συναντούσε κανείς εδώ σε κάθε του βήμα. Δεν ξέρω τι έχει μείνει σήμερα στην ηρωική και πολύπαθη Βιάννο. Σκέφτομαι όμως πουθενά δεν θα είναι τόσο οδυνηρή η αλλοτρίωση και η φθορά όσο στη Βιάννο του Διαφωτισμού και της Δημιουργίας.
