Τα “Χανιώτικα Νέα” στις 9/2/1980 έγραψαν: «Πέθανε χθες ο τραγουδιστής της Κρητικής Λεβεντιάς.
Ο Ν. Ξυλούρης κηδεύεται σήμερα στην Αθήνα». Η εφημερίδα αναφέρεται στη νόσο του και την καλλιτεχνική του πορεία. Τι ήταν, όμως, ο Nίκος Ξυλούρης για την Κρήτη;
Η Κρήτη έκλαψε τρεις φορές τον 20ο αιώνα: 18/3/1936 τον Ελευθέριο Βενιζέλο, 26/10/1957 τον Νίκο Καζαντζάκη και 8/2/1980 τον Νίκο Ξυλούρη. Μαζί με τη Μεγαλόνησο έκλαψε και ολόκληρη η Ελλάδα, αλλά η μάνα Κρήτη πόνεσε περισσότερο για τα δικά της παιδιά. Ειδικά ο χαμός του Νίκου Ξυλούρη σε νέα ηλικία, 44 ετών, στην ακμή της καριέρας του εκτόξευσε τη μορφή και τον μύθο του στην αιωνιότητα. Σαράντα χρόνια μετά το θάνατό του το έργο του και η συμβολή του στην κρητική και την ελληνική μουσική αποτιμήθηκε και εκτιμήθηκε ακόμα περισσότερο. Η επιτυχημένη προσωνυμία «Αρχάγγελος» της Κρήτης από την Τζένη Καρέζη ακολούθησε τη σεμνή, δωρική, όμορφη και γνήσια κρητική μορφή του Ψαρονίκου. Λόγια δεν είπε πολλά, καθώς ότι είχε να πει το τραγούδησε. Η μουσική του πορεία, λίγο-πολύ γνωστή σε όλους. Έμαθε τα πρώτα πατήματα της λύρας στο χωριό του τα Ανώγεια και 17 ετών (1953) πήγε στο Ηράκλειο. Το 1958 έκανε την πρώτη ηχογράφηση «Μια μαυροφόρα που περνά» και το 1966 κέρδισε το πρώτο βραβείο στο φολκλορικό διαγωνισμό του Σαν Ρέμο στην Ιταλία, παίζοντας συρτάκι με τη λύρα. Το 1969 καταξιώθηκε ως ερμηνευτής με την “Ανυφαντού” και ξεκίνησε συνεργασία στην Αθήνα με τον Γιάννη Μαρκόπουλο, τον Σταύρο Ξαρχάκο, κ.ά. Σταθμός στις συνεργασίες του ήταν το θεατρικό έργο του Κώστα Καζάκου και της Τζένης Καρέζη «Το μεγάλο μας τσίρκο», στο οποίο ερμήνευσε τα τραγούδια σε μουσική του Σταύρου Ξαρχάκου.
Συμμετείχε στην εξέγερση του Πολυτεχνείου τον Νοέμβρη του 1973 και το «Πότε θα κάνει ξαστεριά», με τη δική του μοναδική φωνή, τραγουδήθηκε μαζί με τον εθνικό ύμνο.
Ο μουσικοσυνθέτης Χρήστος Λεοντής περιέγραψε με τα σημαντικότερα και ουσιαστικότερα λόγια τον Νίκο Ξυλούρη: «Ο Νίκος ήταν και παραμένει σύμβολο της κρητικής ομορφιάς, της αντρειάς, της ηρωικής έκφρασης. Για τη γενιά μας ήταν το όραμα της ελευθερίας στις δύσκολες ώρες της δικτατορίας. Για όλους τους Έλληνες όπου γης.
Hταν Κρητικός με τη φωνή που διαμορφώθηκε στους χρόνους του Βυζαντίου, που πορεύθηκε στις στράτες του Ερωτόκριτου και έφθασε ως τις μέρες μας, για να θυμίζει τη συνέχεια του γένους και τη δύναμη της φυλής… Aφησε την εικόνα του Αρχάγγελου, που η φωνή του ενώνει τον Θεό με τον άνθρωπο».
Η εκδημία του στις 8/2/1980 άφησε ένα δυσαναπλήρωτο κενό στην κρητική και την ελληνική μουσική σκηνή. Η απουσία του σαράντα χρόνια μετά είναι πιο έντονη από ποτέ.
