Πόλεμος στην Ουκρανία: Αφετηρίες μίας προαναγγελθείσας σύγκρουσης
17/03/2022
Του Τζιάν Αντρέα Γκαραντσίνι
Για την κατανόηση θεμάτων γεωπολιτικής σημασίας και εθνικής συγκρότησης/ταυτότητας οι αφετηρίες είναι εξαιρετικά σημαντικές, καθώς συχνά οι επιμέρους αφετηρίες των εμπλεκομένων μερών διαφέρουν.
Από την ιστορία, μάλιστα, γνωρίζουμε ότι κάθε φορά που οι διαφορετικές αφετηρίες δεν λαμβάνονται υπόψη ή ακόμα σοβαρότερα λαμβάνονται υπόψη με επιπολαιότητα ή λάθος ανάλυση, πάντα, αργά η γρήγορα, ακολουθεί μια κρίση. Σοβαρή ή λιγότερο σοβαρή, μικρής ή μεγάλης διαρκείας, τοπικής ή ευρύτερης φύσεως, αιματηρή ή λιγότερο αιματηρή. Κρίση όμως, η οποία ενίοτε λαμβάνει τη μορφή του πολέμου.
Η πρώτη αφετηρία
Η Ουκρανία είναι μια χώρα που για τη Ρωσία είναι ουσιαστικά ανυπόστατη. Ήταν, είναι και θα είναι ανυπόστατη. Υπάρχουν οι Ουκρανοί, δεν τίθεται όμως θέμα Ουκρανίας. Η Ουκρανία για τη Ρωσία είναι μια επέκτασή της, είναι η ίδια η καταγωγή της Ρωσίας. Περισσότερο από μια χιλιετία πριν, ακριβώς στην περιοχή του σημερινού Κιέβου γεννήθηκε η ρωσική αυτοκρατορία. Η λεγόμενη Κιεβσκάια Ρους (Киевская Русь) δεν είναι απλώς μύθος στην παιδαγωγική ιστοριογραφία, δεν έχει σημασία μονάχα στρατηγικά ή γεωγραφικά, αλλά αποτελεί πολιτιστικό σύμβολο μεγίστης δύναμης.
Η δεύτερη αφετηρία
Τι είναι η Ουκρανία για τις ΗΠΑ; Είναι εδάφη που οι ΗΠΑ στο πλαίσιο του ανταγωνισμού με τη Σοβιετική Ένωση παλιά και με τη Ρωσική Ομοσπονδία σήμερα θέλουν να αποσπάσουν από την επιρροή της Μόσχας και να προσθέσουν σε ένα διευρυμένο ΝΑΤΟ περιορίζοντας την ικανότητα έλξης της Ρωσίας προς τους Ουκρανούς ρωσόφωνους και ρωσόφιλους. Μήπως γρήγορα ξεχάστηκε ο ρόλος που έπαιξε το 2014 o τότε Αμερικανός Αντιπρόεδρος Τζο Μπάιντεν όταν ο εκλεγμένος Ουκρανός Πρόεδρος Βίκτορ Γιανούκοβιτς και μέλη του κόμματός του «αναγκάστηκαν να αποχωρήσουν» υπέρ ενός νέου κυβερνητικού διδύμου Πέτρο Ποροσένκο και Αρσένι Γιατσενγιούκ; Και το ότι το κυβερνητικό δίδυμο πολύ σύντομα πρόλαβε να σχηματίσει μια νέα «εθνοφρουρά» για την αντιμετώπιση των αυτονομιστών στα ανατολικά σύνορα της Ουκρανίας πριν να βυθιστεί σε σκάνδαλα διαφθοράς και φοροδιαφυγής και να παραιτηθεί, μήπως επίσης ξεχάστηκε γρήγορα;
Η τρίτη αφετηρία
Εφόσον ισχύουν τα παραπάνω, σε ό,τι αφορά στην ουκρανική πλευρά δεν είναι δυνατόν να μιλήσουμε για μια μόνη αφετηρία, αλλά για τρεις.
Η πρώτη αφορά στη μεγάλη πλειοψηφία των Ουκρανών, που έχει έχει ζήσει ομαλά τη μετάβαση από τα Σοβιέτ στην ανεξάρτητη Δημοκρατία καθώς και την πολιτική και πολιτιστική προσέγγιση με τη Δύση έκτοτε. Και αυτό χωρίς ιδιαίτερες εξάρσεις αυτονομισμού, ρεβανσισμού ή εκδίκησης προς τη Μόσχα και κυρίως προς τους Ρώσους «αδελφούς», τουλάχιστον μέχρι το 2014. Κοινό παρελθόν, ανεξάρτητο φιλικό μέλλον. Κάτι που, βέβαια, ο πόλεμος που μαίνεται εδώ και δύο εβδομάδες, καθιστά πλέον εξαιρετικά δύσκολο.
Η δεύτερη αφορά σε μια δυνατή ρωσόφωνη και ρωσόφιλη μειονότητα στις ανατολικές περιφέρειες της χώρας καθώς και στη Κριμαία δεν έκρυψε ποτέ τη δυσαρέσκειά της για την «ουκρανοποίησή» της, ζητώντας τη διοικητική ανεξαρτητοποίηση μέχρι και την ένταξή της στην Ρωσική Ομοσπονδία, βασίζοντας τα αιτήματά της στην ανοικτή υποστήριξη από το Κρεμλίνο και από τους γειτονικούς ρωσικούς πληθυσμούς. Χωρίς, όμως, η πλειονότητα της ρωσόφωνης και ρωσόφιλης κοινότητας να επιθυμεί το διαμελισμό της χώρας. Κι εδώ, όμως, ο πόλεμος, μεταβάλλει τα δεδομένα.
Μια τρίτη αφετηρία εντός της Ουκρανίας ήταν και είναι η πιο ακραία και συμπεριλαμβάνει τους εθνικιστές που δεν δέχονται καμιά μειονότητα σε ουκρανικό έδαφος. Δρουν κυρίως στις ανατολικές περιφέρειες. Ο Πούτιν τους χαρακτηρίζει ναζιστές, ο Πατριάρχης Κύριλλος «ομοφυλόφιλους». Εκ των πραγμάτων, ο σε εξέλιξη πόλεμος θα έχει και εδώ σημαντική επίδραση στη διαμόρφωση τάσεων και στάσεων.
Σε μια ούτως ή άλλως σύνθετη κατάσταση, λοιπόν, από το 2014 κι έπειτα οι κυβερνήσεις του Κιέβου έχουν πολλάκις αλλάξει στάση αναλόγως με την ξένη δύναμη αναφοράς και αυτό έχει περιπλέξει, παράλληλα με τις παρεμβάσεις της Ρωσίας έως την έναρξη του πολέμου, ακόμη περισσότερο την πραγματικότητα.
Ουτοπικός συμβιβασμός
Τέτοιες διαφορετικές απόψεις, τέτοιοι διαφορετικοί στόχοι, τέτοια διαφορετικά «συμφέροντα» συνιστούν προφανώς ασυμβίβαστους όρους. Και σίγουρα τα 30 χρόνια (απολύτως «τίποτα» για την Ιστορία) από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου δεν ήταν αρκετά για να φέρουν τις θέσεις πιο κοντά. Διαφορετικές αφετηρίες, λέγαμε πριν. Και όταν στη διεθνή σκακιέρα υπάρχει διαμάχη, δυο είναι οι τρόποι επίλυσής της: η διπλωματική οδός από τη μια, η χρήση βίας από την άλλη. Το «αιώνιο δίλημμα», ειρήνη ή πόλεμος.
Δίλημμα που εμείς στην Ευρώπη είχαμε «ξεχάσει» χάρη στην επίτευξη της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Το είχαμε ξεχάσει κάνοντας τα «στραβά μάτια», η αλήθεια να λέγεται, γιατί η διάλυση της πρώην Γιουγκοσλαβίας, ο εμφύλιος πόλεμος και ο βομβαρδισμός της Σερβίας το 1999 δεν ήταν ακριβώς πράξεις ειρήνης. Γιατί η προσάρτηση της ουκρανικής Κριμαίας από την Ρωσική Ομοσπονδία δεν ανήκει στις περιπτώσεις ανταλλαγής λουλουδιών.
Γιατί το Ιράκ, το Αφγανιστάν και η Συρία μας φαίνονταν μακριά και σε άλλες ηπείρους (όταν η απόσταση Λάρνακα – Δαμασκός είναι μόλις 13 χιλιόμετρα μικρότερη της απόστασης Αθήνας – Θεσσαλονίκης). Γιατί εν τέλει δεν μπορούσαν ή δεν ήθελαν ΗΠΑ, ΝΑΤΟ και Ευρωπαϊκή Ένωση (μερικοί ηγέτες τους, ειλικρινέστερα) να ερμηνεύσουν σωστά τις διαφορετικές αφετηρίες.
Και όλα αυτά σε συνδυασμό με την κοντόφθαλμη διπλωματία είχαν τραγικά αποτελέσματα και οδήγησαν στις σημερινές (προδιαγεγραμμένες;) ασυμβίβαστες πορείες που καθιστούν δύσκολό έως ουτοπικό τον όποιο πραγματικό συμβιβασμό αμοιβαίων υποχωρήσεων.
Επιλογές ή κακές συγκυρίες;
Το ότι το Κρεμλίνο αποφάσισε στις 24 Φεβρουαρίου να εισβάλλει σε ουκρανικό έδαφος παραβιάζοντας το Διεθνές Δίκαιο είναι προφανές. Επιλογή που αναμφισβήτητα αντικατοπτρίζει δυο πιθανούς στόχους: ουδετεροποίηση της Ουκρανίας ως ελάχιστος στόχος ή «επιστροφή στο σπίτι» πληθυσμών και εδαφών ως απώτερος. Είναι όμως ξεκάθαρο ότι ο συστηματικός πια βομβαρδισμός πόλεων και υποδομών με τραγικές συνέπειες που καταστρέφουν την Ουκρανία και σκοτώνουν πολίτες «στα τυφλά» δεν ανήκει σε καμία «ειδική στρατιωτική επιχείρηση». Είναι πόλεμος και δεν δικαιολογείται.
Υπάρχει εδώ όμως ένα μεγάλο παράδοξο, που αγγίζει τη σφαίρα του τραγικού. Η άποψη της Ρωσίας είναι ότι πρόκειται για αμυντική επιχείρηση. Αμύνεται τώρα ο Πούτιν, σύμφωνα με τη δική του λογική. Αμύνεται σύμφωνα με το στόχο του γιατί νιώθει την πίεση του ΝΑΤΟ στα σύνορα της Ομοσπονδίας, γιατί βλέπει την κατάρρευση του αρχικού πυρήνα της Κιεβσκάια Ρους, γιατί χάνεται η επιρροή του πάλαι ποτέ σοβιετισμού κατά μήκος των δυτικών και νότιων συνόρων, από τις Βαλτικές Χώρες έως τα Βαλκάνια, από τη Μολδαβία έως της Χώρες της Κεντρικής Ασίας.
Δεν θέλει να εισβάλει σε «νατοϊκό έδαφος» (θλιβερότατος και επικίνδυνος νεολογισμός), επιδιώκει να μην επεκταθεί το ΝΑΤΟ περαιτέρω, όπως είχαν συμφωνήσει το 2014 στο Μίνσκ οι ίδιοι οι Ουκρανοί υπό την αιγίδα του Οργανισμού για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη (ΟΑΣΕ). Και όπως μας λέει η ψυχολογία, δυστυχώς, η επιθετικότητα της άμυνας γίνεται πιο βίαιη, πιο επικίνδυνη, πιο ανεξέλεγκτη.
Προβλέψεις
Μόνο με τη διασταύρωση των απόψεων των μερών μπορεί να υποτεθεί ένα «θετικό» σενάριο. Γερμανία, Γαλλία, Ιταλία, Πολωνία, οι 3 Βαλτικές Χώρες ανήκουν στην ΕΕ αλλά έχουν διαφορετικές αφετηρίες, προσεγγίσεις και προσδοκίες από τις σχέσεις τους με τη Ρωσία. Οι ΗΠΑ έχουν ένα σκοπό μόνο, και για αυτό από ό,τι φαίνεται προχωρούν στον «αυτόματο πιλότο»: να μην γίνει η Ρωσία ηγεμονική δύναμη στην Ευρώπη. Καμία πρόβλεψη τότε. Σενάρια πολλά, αν και ο πόλεμος είναι εξ ορισμού απρόβλεπτος και λαμβάνοντας υπόψη ότι η αίσθηση της περικύκλωσης που ιστορικά αισθάνθηκαν οι Τσάροι, οι Σοβιέτ και σήμερα ο Πούτιν, «θολώνει» τον ορθολογισμό.
Πολλές επίσης οι μεταβλητές στην εξίσωση την τρίτη χιλιετία. Τα πυρηνικά όπλα, ο ρόλος της Κίνας, η διάθεση του ρωσικού λαού και των ολιγαρχών να ακολουθήσουν «τυφλά» το Κρεμλίνο, η διάθεση του ΝΑΤΟ να διευρύνει το στρατιωτικό μέτωπο, ο πιθανός ρόλος διαμεσολαβητή της Ευρωπαϊκής Ένωσης (με «μια φωνή»), αλλά και της Αγγλίας, του Ισραήλ και της Τουρκίας. Και βεβαίως οι οικονομικές κυρώσεις. Οι οποίες «πονούν».
Υποφέρει από αυτές και η Ευρώπη, όμως. Είναι μια lose-lose κατάσταση, ανώφελη για όλες τις πλευρές, δεν κερδίζει κανείς. Για να βγει η Ρωσία από τη «χρεοκοπία» που ήδη καταγράφεται απαιτούνται τουλάχιστον πέντε χρόνια, συμφωνούν οικονομολόγοι και αναλυτές. Για να επανασχεδιαστεί αποτελεσματικά ο ενεργειακός χάρτης των περισσοτέρων ευρωπαϊκών χωρών άλλα τόσα. Δεν είναι βιώσιμη προφανώς αυτή η στρατηγική, ούτε μακροπρόθεσμα.
Και κυρίως οι άνθρωποι υποφέρουν, η ανθρωπότητα αιμορραγεί, και για πολλοστή φορά είμαστε θεατές ενός έργου που δεν αρέσει πρώτα απ’ όλα στους ίδιους τους πρωταγωνιστές. Η σκέψη μας πηγαίνει στη συντριπτική πλειοψηφία των Ουκρανών που δεν έχουν (είχαν;) κανένα θέμα με τους Ρώσους, όπως πηγαίνει και στη συντριπτική πλειοψηφία των Ρώσων που δεν έχουν κανένα θέμα με τους Ουκρανούς.
Η σκέψη μας πηγαίνει στους νεκρούς, στους ορφανούς, στους χιλιάδες τραυματίες, στους πρόσφυγες. Και η φωνή που βγαίνει δραματικά από τις οθόνες των τηλεοράσεων και από τα ζωντανά μηνύματα των social media γίνεται κραυγή: όχι πια πόλεμος! θεμέλιο της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, τώρα επίκαιρη όσο ποτέ!
* Τζιάν Αντρέα Γκαραντσίνι, Διεθνολόγος, μέλος Ινστιτούτου Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ
