Παιδαγωγία & ηθική μόρφωσις των θηλέων των Βιαννιτών τέκνων


«… σπεύδωμεν να θερμοπαρακαλέσωμεν υμάς Θεοφιλέστατε Πρόεδρε και αξιότιμα Μέλη όπως λάβητε την παρούσαν μας υπ’ όψιν και διορίσητε διδασκάλισσαν ικανήν υφ’ όλας τας επόψεις προς παιδαγωγίαν και ηθικήν μόρφωσιν των θηλέων ημών τέκνων τα οποία ως και ημείς θέλομεν καθικετεύη εσαεί με υψωμένας τας χείρας τον ύψιστον υπέρ της υγείας και ευημερίας υμών…» (1894)
Επιστολή των κατοίκων της Βιάννου προς την Τμηματική Εφορία Λασιθίου για την επανασύσταση του Παρθεναγωγείου Βιάννου (21 Ιουλ. 1894)
Η εκπαίδευση των κοριτσιών διεκδικήθηκε από ορισμένους φωτισμένους ανθρώπους της εποχής και ήδη από το 1872 υπάρχει ένα ενδιαφέρον έγγραφο των Δημογερόντων & Προκρίτων της Νεάπολης προς τον επίσκοπο και τη Δημογεροντία Λασιθίου για την ίδρυση Παρθεναγωγείου στο τμήμα Λασιθίου. Είναι άκρως ενδιαφέρουσες οι απόψεις των Δημογερόντων στο έγγραφο αυτό, στο οποίο εξαίρεται ο σπουδαίος ρόλος της γυναίκας στην ανατροφή των παιδιών και στην πρόοδο της κοινωνίας. Τονίζουν ότι η ευημερία και η ευτυχία κάθε τόπου εξαρτάται από τη διανοητική και ηθική μόρφωση, όχι μόνο των ανδρών αλλά και των γυναικών. Προχωρούν ακόμη παραπέρα θεωρώντας τις γυναίκες καταλληλότερες για να ενσταλάξουν ως αυριανές μητέρες, αξίες στις καρδιές και διάνοιες των μαθητών (αγάπη και αφοσίωση στη πατρίδα και τη θρησκεία, υποταγή και σεβασμό στους γονείς και στους άρχοντες, αγάπη προς τον πλησίον και αποστροφή σε κάθε κακία)(1):
H Δημογεροντία Λασιθίου ανταποκρίθηκε και ίδρυσε το πρώτο Παρθεναγωγείο στο τμήμα (νομό) Λασιθίου στο οποίο ανήκε και η Βιάννος.
Ο «περί Παιδείας νόμος» του 1881 όριζε ρητά την ίδρυση Παρθεναγωγείων στις έδρες των διοικήσεων τα οποία θα συντηρούνταν από τις μοναστηριακές προσόδους, τους φόρους επί των επιτηδευμάτων και των οικοδομών και τα χρήματα από δικαιώματα εγγραφών, ενδεικτικών και απολυτηρίων τα οποία θα όριζαν οι εφορείες των διοικήσεων. Εκούσιες συνεισφορές των κατοίκων θα συνεπικουρούσαν το έργο των εφοριών. Υπήρχε επίσης η δυνατότητα για σύσταση παρθεναγωγείων σε κωμοπόλεις και χωριά συντηρούμενα από παρόμοιους πόρους. Οι δασκάλες των παρθεναγωγείων των πόλεων έπρεπε να διαθέτουν πτυχίο, ενώ οι δασκάλες των κωμοπόλεων και των χωρίων να είναι απόφοιτες παρθεναγωγείου της πόλης. Με το άρθρο 49 υποχρέωνε τους ελληνοδιδασκάλους και καθηγητές να διδάσκουν στα παρθεναγωγεία των πόλεων. Τα παρθεναγωγεία των πόλεων (στα οποία λειτουργούσαν Δημοτικό και Ελληνικό τμήμα) εποπτεύονταν από τις Τμηματικές Εφορίες, ενώ της υπαίθρου από τις δημοτικές και επαρχιακές εφορίες. Στις εφορίες δινόταν η δυνατότητα να ορίσουν το μισθό των διδασκαλισσών, ο οποίος δεν έπρεπε να είναι κάτω από 250 γρόσια. Τα παρθεναγωγεία σε ό,τι αφορούσε τις πληρωμές μισθών εποπτεία κ.ά. διέπονταν από τους κανόνες των δημοτικών και ελληνικών σχολείων. Σε εγκύκλιο εκτελέσεως του «περί παιδείας» νόμου με ημερομηνία 9/10/1881 που υπογράφει ο Γενικός Διοικητής της Κρήτης Ιωάννης Φωτιάδης αναφέρεται μεταξύ άλλων(2):
«…Η μόρφωσις της κοινωνίας εξαρτάται κατά μέγα μέρος εκ της μορφώσεως καλών μητέρων. Διά τούτο δεν πρέπει ποσώς να παροραθή η φροντίς περί συστάσεως όσον οίον τε πλειοτέρων και καλώς κατηρτισμένων Παρθεναγωγείων, εφ’ όσον οι υπό του νόμου προς τούτο ωρισμένοι πόροι επιτρέπουσιν. Επειδή όμως δεν είναι επαρκείς ούτοι, ανάγκη όπως αναπληρωθεί η έλλειψις αύτη διά της γενναιοδωρίας και φιλομουσίας των δημοτών. Αι Τμηματικαί Εφορείαι καθήκον έχουσιν απαραίτητον να υποκαύσωσι τον ζήλον τούτον και διά της ενεργητικότητός των ανταποκριθώσιν εις τας περί συστάσεως παρθεναγωγείων απολύτους της πατρίδος αυτών ανάγκας…».
Ο νόμος ‘περί παιδείας’ του 1889 επικύρωνε τα παραπάνω και όριζε ως σκοπό των παρθεναγωγείων την πρακτική και ηθική μόρφωση των κορασίων. Οι πτυχιούχες διδασκάλισσες ελάμβαναν μισθό 600 γρόσια ενώ οι πρωτοβάθμιες και δευτεροβάθμιες 500 και οι τριτοβάθμιες 300 γρόσια.
Στη Βιάννο ιδρύθηκε το πρώτο Παρθεναγωγείο της περιοχής.
ΤΟ ΠΑΡΘΕΝΑΓΩΓΕΙΟ ΑΝΩ ΒΙΑΝΝΟΥ
Το Παρθεναγωγείο Βιάννου υπήρξε το μοναδικό σχολείο θηλέων που λειτούργησε στην περιοχή της Βιάννου τα τελευταία έτη της τουρκοκρατίας και καθ’ όλη τη διάρκεια της Κρητικής Πολιτείας. Στο Αρχείο της Δημογεροντίας Λασιθίου το συναντούμε να λειτουργεί για πρώτη φορά το σχολ. έτος 1887-88 (πρώτη μνεία) με 17 μαθήτριες και δασκάλα τη Δωροθέα Ν. Μανουσάκη(3). Σε αναφορά της δασκάλας προς την Τμημ. Εφορία Λασιθίου στις 28 Ιαν. 1888 πληροφορούμαστε ότι ο Δήμαρχος Ι. Μεταξάκης εφρόντισε μόνο για την κατασκευή θρανίων, το Παρθεναγωγείο όμως στερείται των υπολοίπων μέσων που θα έκαναν αποτελεσματική τη διδασκαλία(4).
«Προς την Σεβαστήν και Έντιμον Χριστιανικήν Εφορία Λασιθίου
Επισυνημμένως ώδε αποστέλω υμίν ονομαστικόν κατάλογον των φοιτησωσών μαθητριών προς δε λαβούσα υπ’ όψιν μου την υμετέραν εγκύκλιον εκθέστω υμίν την κατάστασιν εν ή ευρίσκεται το παρθεναγωγείον Βιάννου.
Έχει δε ούτω
Καθώς εις την προτέραν μου έκθεσιν έγραφον υμίν, η ενταύθα Δημοτική Εφορεία ής πρόεδρος είναι ο Δήμαρχος Βιάννου κ. Ιωάν. Μεταξάκης μοι έδωκε υπόσχεσιν ότι θα φροντίση ίνα εντός βραχυτάτου χρόνου να διορθωθούν ταύτα τα καθιστώντα τελεσφόρον την διδασκαλίαν. Σήμερον ανακοινώ υμίν ότι εφρόντισε προς κατασκευή θρανίων, τοιουτοτρόπως ώστε το παρθεναγωγείον Βιάννου κέκτηται μεν θρανίων, αμοιρεί όμως μαυροπινάκων και πινάκων αναγνώσεως.
Βιάννος 28 Ιανουαρίου 1888
Η παρθεναγωγός Βιάννου
Δωροθέα Ν. Μανουσάκη»
Από ένα ονομαστικό κατάλογο των μαθητριών της Βιάννου που απέστειλε η δασκάλα τους Δωροθέα Ν. Μανουσάκη δύο μήνες μετά, στις 30/3/1888, πληροφορούμαστε ότι, στο Παρθεναγωγείο, φοιτούσαν κατά το πρώτο έτος λειτουργίας του (1887-88) 17 μαθήτριες ηλικίας 4-10 ετών. Οι 14 απ’ αυτές κρίνονταν προβιβάσιμες.
Οι πρώτες μαθήτριες του Παρθεναγωγείου Βιάννουτο έτος 1888
Στον ονομαστικό αυτό κατάλογο του 1888 συναντούμε ενδιαφέροντα στοιχεία για τις πρώτες μαθήτριες της νεώτερης ιστορίας της Βιάννου. Οι μικρότερες μαθήτριες δύο στον αριθμό είναι 4 ετών ( Αικ. Καρπαθιωτάκη & Αριστέα Κοζυράκη) και η μεγαλύτερη 10 ετών (Στυλιανή Καπετανάκη). Φοιτούν οι δύο στη Β΄ τάξη (Σοφία Αγαπάκη 8 ετών ορφανή, είναι η μετέπειτα δασκάλα του παρθεναγωγείου Βιάννου και η Ουρανία Κόμη 7 ετών, κόρη του ζωγράφου Εμμ. Κόμη. Και οι δύο είναι «επιμελείς και εύτακτοι» με βαθμολογία «κάλλιστα». Όλες διαμένουν Βιάννο και Πλάκα Βιάννου. Φοιτούν οι 2 κόρες του γιατρού Εμμ. Παπαδημητρόπουλου (αδελφές του Ιπποκράτη) Μαρίνα και Αθηνά ηλικίας 7 και 6 ετών αντίστοιχα. Κατάγονται από τον Πεύκο αλλά διαμένουν στη Βιάννο όπου ο πατέρας τους διατηρούσε ιατρείο. Στα επαγγέλματα των υπολοίπων γονέων έχουμε: γεωργός (3), οινοπώλης (3), ψωμάς (2), ιερέας (1) κτηματίας (1), λοχίας (1), βαφέας (1). Δήμαρχος Βιάννου το 1888 υπηρετεί ο Ιωάννης Μεταξάκης πατέρας της μαθήτριας Καλλιόπης. « Το σχολείο ευρίσκεται εν τη αυτή καταστάσει εν η και πρότερον » σημειώνει η Μανουσάκη.
Οι Βιαννίτες ζητούν από τη Δημογεροντία την αναγνώριση του Παρθεναγωγείου (1894)
Το Παρθεναγωγείο λειτούργησε από την Τμηματική Εφορία Λασιθίου μέχρι το 1892. Τα έτη 1892-94 η Δημογεροντία δεν διόρισε δασκάλα και οι Βιαννίτες με εράνους κατόρθωσαν να το λειτουργήσουν, προσλαβάνοντας ως δασκάλα τη δεκατριάχρονη Σοφία Γ. Αγαπάκη. Έπειτα, το καλοκαίρι του 1894 ζητούν επίμονα την αναγνώριση, από την Τμηματική Εφορία, του παρθεναγωγείου που λειτούργησε κατά το παρελθόν έτος ως ιδιοσυντήρητο στη Βιάννο, επιχειρηματολογώντας ότι αφού λειτουργούν παρθεναγωγεία σε όλες τις πρωτεύουσες των επαρχιών, γιατί η Βιάννος να αποτελεί εξαίρεση, αφού μάλιστα, πρόκειται να φοιτήσουν σ’ αυτό πάνω από 40 κορίτσια; Το αίτημα των κατοίκων υπερασπίζεται ο επίσκοπος Αρκαδίας αναφέροντας(5): «…ν’ αναγνωρισθή υπό της Τμηματικής Εφορίας το Παρθεναγωγείον, όπερ κατά το παρελθόν ήδη έτος ήτο ιδιοσυντήρητον και δικαιωματικώς πρέπει να ληφθή υπ’ όψιν της Σεβ. Τμημ. Εφορίας διότι εις απάσας τας πρωτευούσας εκάστης επαρχίας υπάρχει Παρθεναγωγείο νανεγνωρισμένον διατί η Βιάννος ν’ αποτελή εξαίρεσιν, εν ώ αριθμεί άνω των τεσσαράκοντα κορασίων δυναμένων να φοιτώσιν εις αυτό…».
Παραθέτουμε αυτούσια τα έγγραφα των Βιαννιτών (30 Ιουν. 1894 και του επισκόπου Νικόδημου Κατσαράκη (21 Ιουλίου 1894)
Επιστολή των κατοίκων της Βιάννου προς την Τμηματική Εφορεία Λασιθίου για την επανασύσταση του Παρθεναγωγείου Βιάννου (30 Ιουνίου 1894)
« Προς την Σεβ. Χριστ. Τμημ. Εφορίαν Λασιθίου
Θεοφιλέστατε Πρόεδρε, Έντιμα Μέλη
Δια της παρούσης αναφοράς ημών τολμώμεν να υποβάλλωμεν υπόψη τη Σεβ. Τμημ. Εφορείας την οποίαν υμείς επαξίως αντιπροσωπεύητε ότι είναι σπουδαία ανάγκη η σύστασις του προ δύο ετών καταργηθέντος Παρθεναγωγείου εν τη κωμοπόλει Βιάννου, διότι καθώς και υμείς γνωρίζετε αύτη αριθμεί υπέρ τας διακοσίας πεντήκοντα χριστιανικάς οικογενείας και εν αυτώ δύνανται να φοιτώσιν υπέρ τας τεσσαράκοντα μαθητρίας αι οποίαι είναι άδικον να μένωσιν άνευ Σχολείου προς ηθικήν και διανοητικήν μόρφωσιν αυτών αντί μικράς δαπάνης εκ μέρους της Σεβ. Τμηματικής Εφορείας. Τούτου ένεκεν σπεύδωμεν να θερμοπαρακαλέσωμεν υμάς Θεοφιλέστατε Πρόεδρε και αξιότιμα Μέλη όπως λάβητε την παρούσαν μας υπ’ όψιν και χορηγήσητε ημίν και αύθις το προ διετίας παραγκωνισθέν δικαίωμά μας και διορίσητε διδασκάλισσαν ικανήν υφ’ όλας τας επόψεις προς παιδαγωγίαν και ηθικήνμόρφωσιν των θηλέων ημών τέκνων τα οποία ως και ημείς θέλομεν καθικετεύη εσαεί με υψωμένας τας χείρας τον ύψιστον υπέρ της υγείας και ευημερίας υμών. Ως πρόσωπον κατάλληλον και έχον άπαντα τα υπό του περί παιδείας Νόμου οριζόμενα προσόντα, συνιστώμεν υμίν την ομοχώριόν μας κ. Σοφίαν θυγατέρα του ποτέ Γεωργίου Αγαπάκη, έχουσα απολυτήριον του εν Ηρακλείω παρθεναγωγείου με βαθμόν λίαν καλώς, ήτις και κατά το παρελθόν έτος δι’ εκουσίων εράνων και σχεδόν αμισθεί ειργάσθη ως παρθεναγωγός και πολλούς κόπους κατέβαλε όπως δείξη και πράγματι έδειξε καρπούς. Ευέλπιδες ότι η δικαία και νόμιμος αύτη αίτησις ημών θέλει εισακουσθή διατελούμεν μετά του προσήκοντος σεβασμού.
Εν Βιάννω τη 30 Ιουνίου 1894
Οι χριστιανοί κάτοικοι της κωμοπόλεως Βιάννου
(ακολουθούν 47 υπογραφές γονέων και κατοίκων)
Το Δημαρχείον Βιάννου επικυρεί το γνήσιον των υπογραφών ως και το περιεχόμενον τούδε.
Βιάννος 30 Ιουνίου 1894
Ο Δήμαρχος
Γ. Τακτικάκης»
Η επιστολή του επισκόπου Αρκαδίας Νικόδημου Κατσαράκη για την επανασύσταση του Παρθεναγωγείου Βιάννου (1894)
« Αριθμ. πρωτοκόλλου 102/ ελήφθη τη 24 Ιουλίου 1894
Θεοφιλέστατε άγιε Πέτρας και λοιπά της Τμηματικής Εφορίας Μέλη
Εγκλείστως ώδε αποστέλλω Υμίν αναφορά των κατοίκων της κωμοπόλεως Βιάννου απαιτούντων ν’ αναγνωρισθή υπό της Τμημ. Εφορίας το παρθεναγωγείον, όπερ κατά το παρελθόν ήδη έτος ήτο ιδιοσυντήρητον και δικαιωματικώς πρέπει να ληφθή υπ’ όψιν της Σεβαστής Τμημ. Εφορίας, διότι εις απάσας τας πρωτευούσας εκάστης επαρχίας υπάρχει παρθεναγωγείον ανεγνωρισμένον, διατί η Βιάννος ν’ αποτελή εξαίρεσιν, εν ώ αριθμεί άνω των τεσσαράκοντα κορασίων δυναμένων να φοιτώσιν εις αυτό. Όθεν παρακαλείται θερμώς η Σεβ. Τμηματική Εφορία όπως ευαρεστουμένη διατάξη την αναγνώρισιν του διαληφθέντος παρθεναγωγείου, ως και το κατάλληλον πρόσωπον οι ’ αναλάβη την εν αυτώ διδασκαλίανπρον την ηθικήν ανάπτυξιν και παιδαγώγησιν του ασθενεστέρου φύλου.
Εν Βιάννω τη 21 Ιουλίου 1894
Ο Αρκαδίας Νικόδημος »
Το Παρθεναγωγείο αναγνωρίστηκε και λειτούργησε από το 1894 με δασκάλα τη δεκατετράχρονη Σοφία Αγαπάκη. Το σχολείο αυτό των θηλέων λειτούργησε με την ίδια δασκάλα μέχρι τη σύσταση της Κρητικής Πολιτείας (1898)
Το διδακτήριο του Παρθεναγωγείου
Το Παρθεναγωγείο Βιάννου στεγάστηκε σε ισόγειο οίκημα της Κοινότητας Βιάννου πάνω από το ναό του Αγίου Γεωργίου στη συνοικία Καούκηδων (6). Η κατάστασή του όπως και των περισσοτέρων της εποχής ήταν κακή με ασανίδωτο πάτωμα. « Κάθυγρον και εν γένει ανθυγιεινόν» χαρακτηρίζει σε έκθεσή της το διδακτήριο του Παρθεναγωγείου Βιάννου η γραμμματοδιδασκάλισσα Σοφία Γ. Αγαπάκη στο με ημερομηνία 20-11-1899 έγγραφό της προς τον Επιθεωρητή Λασιθίου. Τρία μόνο μικρά θρανία βρήκε στο σχολείο και τίποτε άλλο. Ούτε έπιπλα, σκεύη ή διδακτικά όργανα υπήρχαν(7).
«…Το οίκημα της Κοινότητος το χρησιμεύον ως διδακτήριο των θηλέων ενταύθα, ευρίσκεται εν τω κέντρω της Κωμοπόλεως και έχει έκτασιν μήκους 8 ½ μέτρων και πλάτους 5 ½ είναι ισόγειον ασανίδωτον, κάθυγρον, και εν γένει ανθυγιεινόν. Εν τω διδακτηρίω τούτω μόνον τρία μικρά θρανία εύρον ουδέν δ’ άλλο έπιπλον ή σκεύος ή όργανον, ούτε άλλο τι των απολύτως αναγκαίων υπάρχει εν αυτώ. Μόνο προ πέντε ημερών ετοποθετήθησαν ύαλοι επί των τεσσάρων παραθύρων του διδακτηρίου τούτου ».
Το διδακτήριο του παρθεναγωγείου εκποιήθηκε το 1926 για να εξευρεθούν πόροι προς ανέγερση νέου σύγχρονου διδακτηρίου.
Στο επόμενο φύλλο: Τα Παρθεναγωγεία Βιάννου, Αγ. Βασιλείου, Αμιρών και Εμπάρου την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας.
Παραπομπές
1.Αρχείο Χριστιανικής Δημογεροντίας Λασιθίου, φάκελος εγγράφων έτους 1872
2. «ΕΓΚΥΚΛΙΟΣ Περί εκτελέσεως του περί παιδείας νόμου όσον αφορά εις τα χριστιανικά Σχολεία», την οποία αποστέλλει ο γεν. Διοικητής Κρήτης Ιωάννης Φωτιάδης Πασάς, Εν Χανίοις τη 9η 8/βρίου 1881
3. ΑΧΔΛ Ονομαστικός κατάλογος μαθητριών παρθεναγωγείου Βιάννου Μαρτίου 1888, υπογεγραμμένος από τη δασκάλα τους Δωροθέα Ν. Mανουσάκη με ημερ/νία 30/3/1888. βλ. Μακράκης Μανόλης, «Παρθεναγωγεία στους Δήμους Αρκαλοχωρίου& Βιάννου την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας, Ι΄ Διεθνές Κρητολογικό Συνέδριο. Χανιά Οκτ. 2006.
4. ΑΧΔΛ Η με ημερ/νία 28-1-1888 αναφορά της παρθεναγωγού Δωροθέας Ν. Mανουσάκη για την κατάσταση του παρθεναγωγείου Βιάννου
5. ΑΔΛ. 2α/102/24-07-1894 Κάτοικοι της Βιάννου ζητούν αναγνώριση του ιδιοσυντήρητου Παρθεναγωγείου τους. Επίσης ΑΔΛ. 2β/102/24-07-1894 Κάτοικοι της Βιάννου ζητούν το διορισμό της συγχωριανής τους παρθεναγωγού Σοφίας Αγαπάκη.
6. Οι Καούκηδες ήταν οι άρχοντες των Οθωμανών κατοίκων της Βιάννου όπως περιγράφει ο Εμ. Καδιανάκης «Αυτοί βασάνιζαν τους κατοίκους χριστιανούς με βιαιοπραγίες, φόνους, αρπαγές κοριτσιών κλπ. Είχαν τα καλύτερα περιβόλια και τις καλύτερες κατοικίες (κονάκια) της Βιάννου σώζονται ακόμη και σήμερα (δεκετία 1950)…», Καδιανάκης Εμ. , Δάσκαλος, Βιάννος εικοστός αιώνας, ιστορικά σημειώματα.
7.Το με ημερ/νία 20-11-1899 έγγραφο της γραμματοδιδασκάλισσας του Παρθεναγωγείου Βιάννου Σοφίας Αγαπάκη προς τον Νομαρχιακό Επιθεωρητή Λασιθίου, ΙΑΚ, Ανωτέρα Διεύθυνσις της Παιδείας, φάκελος έτους 1899.
*OΜανόλης Κ. Μακράκης, είναι διδάκτορας της Σχολής Επιστημών Αγωγής του Παν/μίου Ιωαννίνων, συγγραφέας και υπηρετεί ως Δ/ντής στο Δημοτικό Σχολείο Ελούντας
Λεζάντες
Φωτό 1: Η επιστολή του επισκόπου Αρκαδίας Νικόδημου Κατσαράκη για την επανασύσταση του Παρθεναγωγείου Βιάννου
Φωτό2Α :Η επιστολή της παρθεναγωγού Βιάννου Δωροθέας Μανουσάκη, τον Ιανουάριο του 1888 για την κατάσταση του Παρθεναγωγείο
Λεζάντα φωτ. 2 Μαθητολόγιο του Παρθεναγωγείου Βιάννου το Μάρτιο του 1888 (αν είναι καθαρή)
Φωτό 3 Μαθήτριες του Δημ. Σχολ. Πεύκου την περίοδο του Μεσοπολέμου
Λεζ. Φωτ. 4 Η Σοφία Γ. Αγαπάκη Παρθεναγωγός Βιάννου τα έτη 1893-98
Λεζ. Φωτογρ. Εγγράφου Νικηφόρου Η επιστολή του επισκόπου Αρκαδίας Νικόδημου Κατσαράκη με την οποία συνεπικουρεί το αίτημα των Βιαννιτών για επανασύσταση του Παρθεναγωγείου (1894)