«[…] Οι κάτοικοι του Χόνδρου υποφέρουν από ελονοσίαν και τας εκ ταύτης πηγαζούσας νόσους. Το Διδακτήριόν του είναι κακότεχνος απομίμησις του τύπου του διταξίου διδακτηρίου. Είναι στενόν, ψυχρόν και σκοτεινόν. Τα παιδιά είναι ωχρά, καχεκτικά και κακοντυμένα. Τα θρανία του είναι κακότεχνα και ανθυγιεινά και ουδέν εποπτικόν μέσον έχει. Όλα κάθονται εις μίαν αίθουσαν από 4 και 5 εις έκαστον θρανίον, το οποίον είναι καμωμένον διά δύο μαθητάς […]».
Απόσπασμα από την έκθεση του επιθεωρητή Ι. Βαλέργα (1932)
Μελετώντας τα Βιβλία Αρχείου του Δημοτ. Σχολείου Κάτω Βιάννου καθώς και το Βιβλίο ιστορίας του Δημοτικού σχολείου Κάτω Βιάννου παίρνουμε την πληροφορία ότι οι χριστιανοί μαθητές από το Χόνδρο (1) φοιτούσαν στο Δημοτικό Σχολείο Κάτω Βιάννου από το πρώτο έτος λειτουργίας του σχολείου (1882), και οι τουρκόπαιδες φοιτούσαν στο μουσουλμανικό σχολείο του Χόνδρου. Η απόσταση ανάμεσα στα δυο χωριά είναι 1,5 χιλιόμετρο. Το Δ.Σ. Χόνδρου ιδρύθηκε ως Γ/θμιο με το διάταγμα 417/52/10-10-1907 που υπογράφει ο Ανδρέας Ζαΐμης, ύπατος αρμοστής εν Κρήτη, και ως αδιαίρετο μεικτό με το με αρ.102/51/30-7-1911 διάταγμα. Από το 1922 λειτούργησε και πάλι μονοτάξιο αλλά με 6 τάξεις. Προήχθη σε 2/τάξιο 147/184-1929 (2). Λειτούργησε ως το 1997, έτος κατά το οποίο ανεστάλη η λειτουργία του λόγω μείωσης του μαθητικού δυναμικού, για να καταργηθεί οριστικά το 1998.
Το διδακτήριο
Το Δημοτικό Σχολείο Χόνδρου στεγάστηκε από το 1904 μέχρι το 1907, ως ιδιωτικό, σε μονώροφη ιδιωτική οικία ιδιοκτησίας Δημητρίου Ν. Μανετάκη. Το 1907 κτίστηκε στη Ν.Α. πλευρά του περιβόλου του ενοριακού ναού της Παναγίας της Ευαγγελιστρίας μια αίθουσα διδασκαλίας, στην οποία φιλοξενήθηκε το σχολείο. Πληροφορίες για το διδακτήριο παίρνουμε από το βιβλίο ιστορίας του Σχολείου που συνέταξε ο διευθυντής του σχολείου Ιωάννης Κοντάκης στις 15 Ιουνίου 1953. «Ως Διδακτήριον του Δημοτικού Σχολείου Χόνδρου εχρησιμοποιείτο το πρώτον οικία ιδιωτική, μονόροφος, αποτελουμένη εξ’ ενός δωματίου, ανήκουσα εις τον Δημήτριον Μανετάκην κάτοικον Χόνδρου. Κατά το έτος 1907 και πρωτοβουλία του τότε Προέδρου της Κοινότητος και Σχολικού εφόρου Ιωάννου Γιαμαλάκη, απεφασίσθη και εκτίσθη άνευ σχεδίου και χωρίς να πληροί τους όρους της Παιδ/κής και υγιεινής το εν εκ των τριών δωματίων του ήδη υπάρχοντος διδακτηρίου. Ότε δε κατά το έτος 1929 προήχθη το σχολείον εις 2/τάξιον, εκτίσθησαν πρωτοβουλία του τότε ιερέως και διδ/λου Γεωργίου Μηλιαρά και τα έτερα δύο δωμάτια αυτού. Εις το έργον τούτο της ανεγέρσεως και επεκτάσεως του διδακτηρίου συνεισέφερον πάντες οι κάτοικοι της Κοινότητος καθώς και η εκκλησία. Το οικόπεδον εις ό εκτίσθη το εν λόγω διδακτήριον ανήκεν εις ενετόν άρχοντα και το οποίον είχε περιέλθει εις χείρας της Κοινότητος. Κατά τα έτη 1947-48 και 1949-50 έγιναν διάφοροι μικραί επισκευαί, αι οποίαι όμως δεν μετέβαλον την όλην κατάστασιν του διδακτηρίου. Σήμερον τούτο ευρίσκεται εις κακήν κατάστασιν. Είναι κτισμένον άνευ σχεδίου και ουδένα όρον παιδαγωγικόν πληροί. Είναι μονόροφον αποτελούμενον εκ τριών δωματίων εκ των οποίων το έν χρησιμοποιείται ως γραφείον, τα δε έτερα δύο ως αίθουσαι διδ/λίας. Έχει βόρειον προσανατολισμόν με μικρά παράθυρα μη επιτρέποντα επαρκή φωτισμόν. Αι αίθουσαι είναι μικραί και ακατάλληλοι μη επιτρέπουσι την ευρυχωρίαν και άνεσιν των μαθητών. Οι τοίχοι του είναι παλαιοί και κακοκτισμένοι. Η στέγη του αποτελουμένη μόνο εκ κεράμων γαλλικού τύπου επιτρέπει εις το ψύχος και την σκόνην να εισέρχονται εντός αυτού εις τινα δε σημεία και το ύδωρ της βροχής. Αι θύραι του και αυταί είναι μικραί και παλαιαί. Έπιπλα στερείται σχεδόν παντελώς…».
Η έκθεση του Κ. Πλατάκη (1909)
Στη με ημερ/νία 10/11/1909 έκθεση του Δ/ντή του Δ.Σ. Βιάννου Κ. Πλατάκη ο οποίος επιθεώρησε το σχολείο τις προηγούμενες ημέρες αναφέρει: «Δημοτικόν Σχολείον Χόνδρου: Το διδακτήριον αποτελούμενον εκ μιάς αιθούσης, είναι κοινοτικόν, ευρίσκονται δ’ εν αυτώ τα εξής σχολικά έπιπλα: Θρανία 4 παλαιού συστήματος, μία τράπεζα, εις πίναξ, 4 γεωγραφικοί χάρται και εν κάθισμα. Αγροκήπιον υπάρχει κοινοτικόν και αρδεύσιμον παραχωρηθέν εφέτος…».
Η έκθεση Χαραλαμπόπουλου (1926)
Σε έκθεση του επιθεωρητή Αναστασίου Χαραλαμπόπουλου ο οποίος επισκέφτηκε την Κ. Βιάννο στις 28 Ιουλίου 1926 πληροφορούμαστε την πρόσκλησή του στο δάσκαλο Χόνδρου Γ. Μηλιαρά, στον οποίο συνέστησε να μεριμνήσει για την ανέγερση και δεύτερης αίθουσας διδασκαλίας: «…Επί τη ευκαιρία εκάλεσα ενταύθα (εννοεί στην Κάτω Βιάννο) τον διδάσκαλον Χόνδρου προς όν υπέδειξα την ανάγκην της ανεγέρσεως δευτέρας αιθούσης εν τη Κοινότητι Χόνδρου, έλαβον δε την πληροφορίαν παρ’ αυτού ότι αι υποδείξεις μου αίτινες εγένοντο προς τους κατοίκους κατά τον χρόνον της επιθεωρήσεως του σχολείου εκείνου ευρίσκονται εν τη εκτελέσει…». Πραγματικά κτίστηκε άλλη μια αίθουσα διδασκαλίας με τη μέριμνα του δασκάλου του Χόνδρου ιερέα Γ. Μηλιαρά με γραφείο ενδιάμεσα σε παλιά και νέα αίθουσα και το διδακτήριο αποτελείτο από τρία συνεχόμενα δωμάτια.
Η έκθεση του επιθεωρητή Ι. Βαλέργα
Το Σχολείο του Χόνδρου επισκέφτηκε στις 9 Δεκεμβρίου 1932 ο Ιωάννης Βαλέργας επιθεωρητής εκπ/κής περιφέρειας Μεραμβέλλου στη δικαιοδοσία του οποίου υπάγονταν ακόμη η επαρχία Βιάννου, καθώς και το Οροπέδιο Λασιθίου. Περιγράφει με μελανά χρώματα το χωριό και το διδακτήριό του. Υγρό και νοσηρό χωριό με χαμηλά και υγρά σπίτια, στενούς δρόμους λασπώδεις και βρωμερούς. Οι κάτοικοι υποφέρουν από ελονοσία. Το διδακτήριο το χαρακτηρίζει ως στενό, ψυχρό και σκοτεινό και ως κακότεχνη απομίμηση διταξίου δημοτικού. Μέσα στην αίθουσα διδασκαλίας συνάντησε παρόντα τα 79 παιδιά (από τα 97 εγγεγραμμένα) να κάθονται τέσσερα- τέσσερα σε 23 πολύεδρα θρανία κακότεχνα και ανθυγιεινά καμωμένα για να κάθονται δύο-δύο οι μαθητές. Τα παιδιά ήταν ωχρά, καχεκτικά και κακοντυμένα, με καθαρά ωστόσο ρούχα. Εποπτικά μέσα υπήρχαν ελάχιστα, μόνο γεωγραφικοί χάρτες, τέσσερις εικόνες ιστορίας, δύο μαυροπίνακες και ένα αριθμητήριο. Στους 79 μαθητές δίδασκε μία μόνο δασκάλα, η 25χρονη Αγλαΐα Λεμπιδάκη από τη Νεάπολη, μιας και ο έτερος εκπ/κός, ο ιερέας Γ. Μηλιαράς είχε λάβει αναρρωτική άδεια. Παρακολούθησε τη δασκάλα να διδάσκει Γυμναστική, Μουσική, Χειροτεχνία και Ιχνογραφία. Στο τέλος της έκθεσης ο επιθεωρητής διατυπώνει την κρίση του για τη διδασκαλία των ανωτέρω μαθημάτων καθώς επίσης και για την εικόνα της δασκάλας. Παρουσιάζουμε απόσπασμα από την επιθεώρηση του Ι. Βαλέργα, λόγω της ιστορικής του σημασίας (3).
Έκθεσις Eπιθεωρήσεως του 2/ταξίου Δημοτικού Σχολείου Χόνδρου (9 Δεκεμβρίου 1932)
«Το χωρίον Χόνδρος αποτελείται από διαφόρους συνοικισμούς κειμένους εντός μιας μικράς λεκάνης. Λόγω της θέσεώς του είναι υγρόν και νοσηρόν. Αι οικίαι είναι χαμηλαί και υγραί, οι δρόμοι στενοί, λασπώδεις και βρωμεροί. Οι κάτοικοι υποφέρουν από ελονοσίαν και τας εκ ταύτης πηγαζούσας νόσους. Τα παιδιά είναι ωχρά, καχεκτικά και κακοντυμένα. Το Διδακτήριόν του είναι κακότεχνος απομίμησις του τύπου του διταξίου διδακτηρίου. Τα δάπεδα των αιθουσών δεν ευρίσκονται επί της αυτής στάθμης. Είναι στενόν, ψυχρόν και σκοτεινόν. Τα θρανία του είναι κακότεχνα και ανθυγιεινά και ουδέν εποπτικόν μέσον έχει. Όλα κάθονται εις μίαν αίθουσαν από 4 και 5 εις έκαστον θρανίον, το οποίον είναι καμωμένον διά δύο μαθητάς.
Εις το Σχολείον τούτο υπηρετούν δύο διδάσκαλοι:
Αγλαΐα Λεμπιδάκη, Διευθύντρια και
Γεώργιος Μηλιαράς. Ο τελευταίος ούτος είναι ιερεύς και κάτοικος του χωρίου. Πάσχων από ανοικτήν φυματίωσιν έτυχεν εξαμήνου αναρρωτικής αδείας από της 15ης Σεπτεμβρίου, και εργάζεται μόνη η διδασκάλισσα, ήν διέταξα από της αρχής του σχολικού έτους να καταρτίση πρόγραμμα μονοταξίου Σχολείου (4) ».
« Εδίδαξεν Γυμναστικήν εις τας τάξεις Γ, Δ, Ε και ΣΤ. Εις το μάθημα τούτο έχει ειδικότητα η διδασκάλισσα. Ηκούσαμεν διάφορα άσματα αλλά ψάλλουν κακώς, με δυσαρμονίαν όλα τα άσματα. Εις την χειροτεχνίαν ασχολούνται με την χαρτοκεντικήν επί εξωφύλλων τετραδίων, διότι δεν έχουν να αγοράσουν άλλα χειροτεχνικά είδη. Ιχνογραφίαν δεν κάνουν ακόμη, διότι, ως λέγει η διδ/λισσα δεν ηγόρασαν τα τετράδιά των. Η διδ/λισσα είναι επιμελής, εργατική […]».
Το έτος 1961 άρχισε η ανοικοδόμηση του νέου διδακτηρίου τύπου διθεσίου με γραφείο ενδιάμεσα των αιθουσών διδασκαλίας, στη θέση Κεφάλι. Στο σχολείο αυτό δίδαξα ως αναπληρωτής, στις τάξεις Β, Ε & Στ. το σχολ. έτος 1992-93. Στις τάξεις Α, Γ & Δ δίδαξε την ίδια χρονιά η Κ. Μελαδάκη. Το παλιό διδακτήριο, κατεδαφίστηκε το 1978, «λόγω επικινδυνότητας» για να ανεγερθούν στη θέση του σύγχρονο γραφείο και άλλοι βοηθητικοί χώροι της Κοινότητας, στόχος που τελικά δεν πραγματώθηκε.
Το Δημοτικό Σχολείο Χόνδρου μέσα από το Μαθητολόγιο
Το Βιβλίο Γενικού Ελέγχου βρίσκεται σε κακή κατάσταση, ποντικοφαγωμένο, διαλυμένο ουσιαστικά. Πρώτο έτος λειτουργίας του σχολείου φαίνεται το έτος 1908-1909 με 32 μαθητές. Το έτος 1909- 1910 φοιτούν 42 μαθητές στις 4 τάξεις του Σχολείου. Στην Α΄ τάξη 28 μαθητές, στη Β΄ τάξη 6, στη Γ΄ τάξη 5 και στην Δ΄ τάξη 3 μαθητές. Όλοι οι μαθητές κατάγονται από το Χόνδρο πλην ενός, με καταγωγή από τον Αβρακόντε Οροπεδίου Λασιθίου (οι γονείς του διαχείμαζαν στο Χόνδρο).
Το σχολ. έτος 1910-1911 φοιτούν 44 μαθητές όλοι από το Χόνδρο με δάσκαλο το Γ. Κ. Μηλιαρά. Στην Α΄ τάξη φοιτούν 27 μαθητές, στη Β΄ 6 μαθητές, στη Γ΄ 6 μαθητές και στη Δ΄ 4 μαθητές. Το σχολ. έτος 1911-12 ο αριθμός των μαθητών αυξάνεται εντυπωσιακά. Είναι εγγεγραμμένοι 57 μαθητές με δάσκαλο το Ι. Μιχελογιαννάκη. Στις τάξεις Β, Γ και Δ είναι εγγεγραμμένοι από 6 μαθητές ενώ στην Α΄ τάξη εγγράφονται 39 μαθητές. Το σχολ. έτος 1912-13 εγγράφονται 53 μαθητές με δάσκαλο το Χ. Τζανάκη. 5 μαθητές εγγράφονται στη Δ΄ τάξη, 4 στη Γ΄ και 6 στη Β΄. Οι υπόλοιποι 38 εγγράφονται στην Α΄ τάξη. Το σχολ. έτος 1913-14 εγγράφονται 60 μαθητές. 3 στη Δ΄, 3 στη Γ΄ και 6 στη Β΄. Οι υπόλοιποι 48 εγγράφονται στην Α΄ τάξη. Παρατηρώντας προσεκτικά το Μαθητολόγιο διαπιστώνουμε ότι η συντριπτική πλειοψηφία των μαθητών της Α΄ τάξης επαναλαμβάνει την τάξη, ελάχιστοι προάγονται για την επόμενη. Το σχολείο συνέχισε τη λειτουργία του και τις επόμενες δεκαετίες. Το έτος 1929 προήχθη σε 2/θέσιο (ΦΕΚ 147/18-4-1929 τ. Α΄).
Το σχολ. έτος 1932-33 είχε εγγεγραμμένους 97 μαθητές (50 άρρενα και 47 θήλεα) στις τάξεις: Α25 (12 + 13 θήλ.), Β 19 (8+11), Γ 24 (17+7), Δ 8 (3+5), Ε 13 (7+6) και ΣΤ 8 (3+5) παρόντες 79 (42 άρρενα και 39 θήλεα). Η αναλογία εγγεγραμμένων μαθητών επί των κατοίκων ήταν 21,2%. Ως 2/θέσιο διατηρήθηκε μέχρι το 1995. Το έτος 1961 άρχισε να κτίζεται το νέο διδακτήριο στη θέση «Κεφάλι» το οποίο αποπερατώθηκε το 1963. Τέλη της δεκαετίας του 1960 ιδρύθηκε το Δημοτικό Σχολείο Περβόλας στον ομώνυμο οικισμό και σε μικρή απόσταση από το λειτουργούν διδακτήριο. Λόγω της μετοίκησης αρκετών κατοίκων του Χόνδρου στον παραλιακό οικισμό Καστρί για την καλλιέργεια πρώιμων κηπευτικών ιδρύθηκε το Δημοτικό Σχολείου Καστρίου το 1979 προκειμένου να φοιτήσουν τα παιδιά τους σ’ αυτό. Το έτος 1997 ανεστάλη η λειτουργία του σχολείου Χόνδρου και το επόμενο έτος καταργήθηκε λόγω μείωσης του μαθητικού δυναμικού. Έκτοτε οι μαθητές από το Χόνδρο και το Καστρί φοιτούν στο Δημοτικό Σχολείο Άνω Βιάννου.
*Ο Μανόλης Κ. Μακράκης είναι διδάκτορας του Παν/μείου Ιωαννίνων, συγγραφέας και Δ/ντής Α/θμιας Εκπ/σης του νομού Λασιθίου
Παραπομπές
1. Ο Χόνδρος το 1881 είχε 424 κατοίκους. Οι χριστιανοί ήσαν 116 (52 άνδρες, 64 γυναίκες) και οι μωαμεθανοί ήταν 308 ( 172 άνδρες, 136 γυναίκες). Στην απογραφή του 1900 απογράφονται 216 χριστιανοί κάτοικοι (108 άρρενες, 108 θήλεις). Απογράφονται επίσης 31 μωαμεθανοί .
2. Παναγιώτου Κασιμάτη, «Ιστορική επισκόπισις της εν Κρήτη εκπαιδεύσεως», Αθήναι 1953. Μάλιστα αρχές της δεκαετίας του 1950 είχε 81 μαθητές.
(3) Βαλέργα Ιωάννη-Εκθέσεις επιθεωρήσεως Δημοτικών Σχολείων εκπ/κής περιφέρειας Μεραμβέλλου από 25 Οκτωβρίου 1932 έως 8 Ιουνίου 1933 υπό του Επιθεωρητού Ι. Βαλέργα
4. Ο δάσκαλος και ιερέας Γ. Μηλιαράς απεβίωσε ένα μήνα μετά τη επιθεώρηση του Ι. Βαλέργα, δηλαδή τον Ιανουάριο του 1933 (βλ. Στιβακτάκη Αντ. Ο Χόνδρος στα μονοπάτια της ιστορίας)
