Οι Γερμανικές απειλές για ανατίναξη σε Γούβες, Ποταμιές και Μηλιαράδω
Φυλάκιση, ειρκτή, θάνατος, συνεισφορά σε προϊόντα (αγροτικά και κτηνοτροφικά), χρηματικά πρόστιμα, μεταφορά σε στρατόπεδα συγκέντρωσης ή εργασίας, συλλογικά και ομαδικά πρόστιμα, οι συλλήψεις όλων των γυναικών μιας Κοινότητας και η ανατίναξη μέρους του χωριού, ήταν οι ποινές των Γερμανών αξιωματούχων στην Κρήτη, για την άρνηση της υποχρεωτικής εργασίας (δεκαπενταμερίας).
Όταν διαπιστώνεται ότι οι Κοινότητες Ποταμιών και Γουβών Πεδιάδος δεν στέλνουν τον αριθμό των εργατών που είναι υποχρεωμένες στα έργα, σύμφωνα με τις γερμανικές διαταγές, ο Φρούραρχος απειλεί με συλλήψεις γυναικών και ανατίναξη μέρους των σπιτιών των κατοίκων. Απευθύνεται στους Προέδρους Ποταμιών και Γουβών, (17 Αυγούστου 1943), αναγγέλλοντας με αυστηρό ύφος ότι:«Προς τους κ. κ. Προέδρους των Κοινοτήτων Ποταμιών – Γουβών
Αφορά. Μη αποστολή εργατών
Ανεκοινώθη εις το Φρουραρχείον ότι η Κοινότης Ποταμιών, ουδόλως ανταποκρίνεται προς τις υποχρεώσεις της, ως προς την αποστολήν εργατών.
Εντέλλεται όθεν η Κοινότης σας δια τελευταίαν φοράν, όπως αποστείλη ανελλειπώς τον αριθμόν των εργατών δι’ους έχει υποχρέωσιν. Εάν δεν γίνη τούτο, θα ενεργήση το Φρουραρχείον όπως συλληφθούν όλαι αι γυναίκες της Κοινότητος, ένα δε μέρος της Κοινότητος θα ανατιναχθή εις τον αέρα.
Ο ΦΡΟΥΡΑΡΧΟΣ».
Ο Φρούραρχος κοινοποιεί τη διαταγή στον Νομάρχη Ηρακλείου. Ο Νομάρχης, για να πιέσει και να εκφοβίσει περισσότερο τις Κοινότητες Ποταμιών και Γουβών, αδιαφορώντας ότι ήδη έχει παραληφθεί, την στέλνει και ο ίδιος (20 Αυγούστου 1943) στους Προέδρους. Τους καλεί να συμμορφωθούν, διαφορετικά θα φέρουν την ευθύνη για τα γερμανικά αντίποινα. Τη διαβαθμίζει σε επείγουσα, τονίζοντας ότι:
«…αποστέλλομεν την από 17-8-43 διαταγήν του Φρουραρχείου Ηρακλείου και εντελλόμεθα όπως συμμορφωθείτε επακριβώς, δια τη κανονικήν αποστολήν των εργατών, διότι θα φέρετε ακεραίαν την ευθύνην, δια παν συμβησόμενον, εις βάρος της Κοινότητος
Ο Νομάρχης».
Μηλιαράδω, «η χειροτέρα Κοινότης ως προς το ζήτημα διαθέσεως εργατών”
Στο χωριό Μηλιαράδω, το γερμανικό Φρουραρχείο Ηρακλείου ζήτησε και συνελήφθηκαν όλες οι γυναίκες από 16 ως 50 ετών, με αφορμή τη μη προσέλευση των ανδρών του χωριού στην καταναγκαστική εργασία. Για την αποφυλάκιση των γυναικών, ο Φρούραρχος απαιτεί την παρουσία των ανδρών στα έργα. Διαφορετικά ανακοινώνει ότι θα ανατιναχθεί όλο το χωριό. Τονίζει ακόμη ότι η Κοινότητα Μηλιαράδου «απεδείχθη ως η χειροτέρα ως προς το ζήτημα της διαθέσεως εργατών». Τη διαταγή του Φρουράρχου μεταφέρει με έγγραφό του ο Νομάρχης Ηρακλείου Εμμανουήλ Ξανθάκης, στον Πρόεδρο της Κοινότητας Μηλιαράδου. Έτσι, όπως ανακοινώνεται:
«Το Γερμ. Φρουραρχείον Ηρακλείου έχει μεγάλας παρατηρήσεις σχετικώς με την αδράνειαν την οποίαν επιδεικνύετε σχετικώς με την εκτέλεσιν των καθηκόντων των εργατών. Η Κοινότητα σας απεδείχθη ως η χειροτέρα ως προς το ζήτημα της διαθέσεως εργατών. Μετά τούτου διετάχθη η σύλληψις όλων των γυναικών 16-50 ετών και θ’ απολυθούν μόλις προσέλθουν οι άνδρες προς εργασίαν.
Εάν το μέτρο τούτο δεν φέρη αποτέλεσμα, θα διαταχθή η ανατίναξις της κοινότητός σας εις τον αέρα, ως μας γνωρίζει ρητώς το Φρουραρχείον. Δέον όθεν να επιμεληθήτε προσωπικώς του ζητήματος, ίνα προσέρχωνται τακτικώς και ανελλιπώς όλοι οι εργάται, ώστε να αποφεύγηται η λήψις τοιούτων μέτρων. Εφιστώμεν την προσοχήν σας, διότι θα φέρετε ακεραίαν την ευθύνην δια παν συμβησόμενον».
Χρηματικό πρόστιμο σε Προέδρους Κοινοτήτων (για την αδιαφορία υποβολής εργατικών καταλόγων)
Σε κάθε αλλαγή εργατών των Κοινοτήτων (ανά δεκαπέντε ημέρες), οι Πρόεδροι ήταν υποχρεωμένοι να συνοδεύουν την πρώτη ημέρα τους συντοπίτης τους, υποβάλλοντας στις γερμανικές υπηρεσίες κατάλογο με τα ονόματά τους. Τον Αύγουστο του 1943, οι Πρόεδροι 23 Κοινοτήτων δεν υπέβαλαν καταλόγους ούτε συνόδευαν τους εργάτες κατά την πρώτη ημέρα καταναγκαστικής εργασίας (αλλαγή βάρδιας). Η ποινή που τους επιβλήθηκε από το γερμανικό Φρουραρχείο ήταν 100.000 δραχμές. Η διαταγή του Φρουράρχου και η συνοδευτική επεξήγηση του Νομάρχη Ηρακλείου, (21 και 23 Αυγούστου 1943), αναφέρουν:
«Αφορά: Αδιαφορίαν Δημάρχων δια μίαν διαταγήν
Οι Δήμαρχοι των κάτωθι αναφερομένων Κοινοτήτων παρά τας επανειλημμένας συστάσεις, δεν ηκολούθησαν την διαταγήν, όπως εις εκάστην αλλαγήν των εργατών παρουσιάζωνται μετά τούτων και να υποβάλλουν, δύο ημέρας προηγουμένως (προ της απαλλαγής), τον απαιτούμενον κατάλογον των εργατών. Η διαγωγή αύτη αποδεικνύει μίαν αναμφισβήτητον αδιαφορίαν, έναντι μιας διαταγής του Στρατού Κατοχής. Εναντίον όλων τούτων των Δημάρχων επιβάλλεται πρόστιμον ανά 100.000 δρχ. Και εν η περιπτώσει δεν τας πληρώσουν, το ποσόν τούτο μεταβάλλεται εις 10ήμερον φυλάκισιν. Το πρόστιμον δέον να καταβληθή εις το Ταμείον του Φρουραρχείου μέχρι της 30- 8- 43. Εντέλλεται η Νομαρχία όπως γνωρίση εις τους δημάρχους την ποινήν και να τους δηλώσει ότι δια μελλοντικάς αδιαφορίας».
«Διαταγή
Προς τους Προέδρους των Κοινοτήτων Αρκαλοχωρίου, Γερακίου, Κασταμονίτσας, Καραβάδω, Κασσάνων Λιλιανού, Μαθιάς, Μουκτάρων, Παναγιάς, Χόνδρου, Εμπάρου, Ίνι, Καστελλίου, Μάρθας, Μηλιαράδω, Πατσιδέρου, Σχοινιά, Θραψανού, Βιάννου Άνω, Βουτουφού, Σμαρίου, Ξενιάκου.
Το Γερμανικόν Φρουραρχείον μας γνωρίζει ότι παράς τας επανειλημμένας συστάσεις δεν ακολουθήστε την διαταγήν, όπως εις εκάστην αγγαρείαν των εργατών παρουσιάζεσθε και υμείς μετά τούτων και να υποβάλλητε δύο ημέρας πριν εκάστης αλλαγής τον απαιτούμενον κατάλογον των εργατών. Η διαγωγή αύτη αποδεικνύει μίαν αναμφισβήτητον αδιαφορίαν έναντι του Στρατού Κατοχής. Δια τον λόγον τούτον επιβάλλει το Φρουραρχείον πρόστιμον των δρχ. 100.000 εις έκαστον εξ υμών προσωπικώς, πληρωτέον εις το ταμείον του Φρουραρχείου, το αργότερον μέχρι της 30- 8- 43. Εις περίπτωσιν δε καθ΄ην το ποσόν τούτο δεν πληρωθεί εγκαίρως, θα μετατρέπηται εις 10ημερον φυλάκισιν. Το Φρουραρχείον μας γνωρίζει ότι εις μελλοντικάς αμελείας σας θα επιβληθώσιν αυστηρότατα μέτρα.
Προθεσμία πληρωμής δεν θα τηρηθή απαραιτήτως. Εφιστώμεν την προσοχήν δια την ακριβήν συμμόρφωσιν».
Συλλήψεις και απειλές τουφεκισμού, εργατών αεροδρομίου Ηρακλείου
Η κατασκευή και οχύρωση των αεροδρομίων της Κρήτης, ήταν προτεραιότητα των αρχών κατοχής. Στο νομό Ηρακλείου, υπό κατασκευή βρίσκονταν τα αεροδρόμια Καστελλίου και Τυμπακίου, ενώ το αεροδρόμιο της πόλης ήταν ήδη επιχειρησιακό. Χιλιάδες εργάτες «δεκαπενταμεριών» συνέρρεαν καθημερινά στα τρία αεροδρόμια, εκτελώντας δυσβάστακτες εργασίες. Νταμάρια, στρώσιμο διαδρόμων, μεταφορά καυσίμων και πυρομαχικών, στήσιμο παραπηγμάτων, οχυρωματικών προστατευτικών των αεροπλάνων, σπάσιμο χαλικιών, μαγειρεία, πλυντήρια, δημιουργία λαχανόκηπων, μεταφορά σκυροδέματος, ήταν οι συνηθισμένες εργασίες.
Το Φρουραρχείο Ηρακλείου, καλεί τους εργάτες που είναι εγγεγραμμένοι στους εργατικούς καταλόγους, να παρουσιαστούν στο αεροδρόμιο Ηρακλείου στις 15 Δεκεμβρίου 1941.Την πρόσκληση των εργατών, δημοσιεύει η εφημερίδα «Κρητικός Κήρυξ» (12 Δεκεμβρίου 1941) ως εξής:
«Όλοι οι κάτοικοι οίτινες ειργάζοντο εις το αεροδρόμιον Ηρακλείου και οίτινες εμφαίνονται εγγεγραμμένοι εις τους τηρουμένους ειδικούς καταλόγους εργασίας, προσκαλούνται όπως παρουσιασθούν ανυπερθέτως την προσεχή Δευτέραν 15ην Δεκεμβρίου και ώραν 8ην πρωινήν εις τα γραφεία της Διευθύνσεως έργων του αεροδρομίου (ανατολικώς των στρατιωτών). Εξαιρούνται της παρούσης προσκλήσεως όσοι εργάζονται εν τω μεταξύ εις υπηρεσίας της Αεροπορίας και ασχολούνται τακτικώς εις αυτάς. Οι μη συμμορφούμενοι προς την παρούσαν πρόσκλησιν θα τιμωρούνται επί αρνήσει υπηρεσίας και επί σαμποτάζ δια φυλακίσεως πολυετούς».
Στις 15 Δεκεμβρίου 1941, που είχε οριστεί ως ημερομηνία παρουσίασης των εργατών του αεροδρομίου Ηρακλείου, ελάχιστοι παρουσιάστηκαν, φέρνοντας σε απόγνωση τους Γερμανούς μηχανικούς και τους αξιωματούχους. Με νέα πρόσκληση ο Φρούραρχος Ηρακλείου καλεί τους εργάτες, απειλώντας τους ότι θα κατηγορηθούν για σαμποτάζ, με αποτέλεσμα την θανατική τους ποινή. Η πρόσκληση του Φρουράρχου δίδει προθεσμία μία μόνον ημέρα (20 Δεκεμβρίου 1941) και δημοσιεύεται στην εφημερίδα «Κρητικός Κήρυξ» στις 19 Δεκεμβρίου 1941. Για πληρέστερη ενημέρωση, παραθέτουμε αυτούσιο το δημοσίευμα της εφημερίδας:
«Καθίσταται γνωστόν δια τελευταίαν φοράν προς άπαντας τους δια προηγουμένης ημών προσκλήσεως κληθέντας εργάτας του αεροδρομίου και μη παρουσιασθέντας μέχρι σήμερον, ότι τάσσομεν προθεσμίαν μέχρι της 20ης τρέχοντος όπως παρουσιασθώσι ανυπερθέτως εις τα Γραφεία της Διευθύνσεως έργων του αεροδρομίου. Εφιστάται η προσοχή εις πάντας τους εν λόγω εργάτας περί των εξαιρετικώς σκληρών συνεπειών, ας θα έχη ή μη συμμόρφωσις προς τ’ ανωτέρω μη αποκλεισμένης και της ποινής του θανάτου με την κατηγορίαν του Σαμποτάζ.
Εκ του Φρουραρχείου».
Πολλοί εργάτες στο αεροδρόμιο Ηρακλείου, μη αντέχοντας τα δωδεκάωρα δουλειάς (8 το πρωί – 8 το βράδυ), όταν τους δινόταν η ευκαιρία εγκατέλειπαν τα έργα. Οι κατοχικές αρχές, για να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα και να μην το αφήσουν να γιγαντωθεί, σπεύδουν και συλλαμβάνουν δέκα εργάτες. Δίδουν προθεσμία τριών ημερών παρουσιάσεως των υπολοίπων. Διαφορετικά απειλούν, ότι οι δέκα εργάτες θα τουφεκισθούν. Με προκηρύξεις σε όλη την πόλη του Ηρακλείου, αλλά και στην εφημερίδα «Κρητικός Κήρυξ», το γερμανικό Φρουραρχείο ανακοινώνει τα ονόματα των εργατών. Η έρευνα των αρχείων απέδειξε ότι οι εργάτες του αεροδρομίου Ηρακλείου παρουσιάστηκαν και οι συνάδελφοί τους απέφυγαν τον τουφεκισμό. Συγκεκριμένα, η ανακοίνωση του Φρουραρχείου (23 Δεκεμβρίου 1941) αναφέρει:
«Το Φρουραρχείον Ηρακλείου φέρει εις γνώσιν του κοινού του Ηρακλείου ότι επειδή παρά τας επανειλημμένας δια του Τύπου προσκλήσεις του δεν προσήλθον οι εκ του αεροδρομίου αυθαιρέτως αποχωρήσαντες εργάται όπως επαναλάβουν τας εργασίας των, συνελήφθησαν ήδη και εφυλακίσθησαν εξ αυτών οι κάτωθι 10 εργάται.
Δηλούται εν προκειμένου άπαξ δια παντός ότι εάν οι μη παρουσιασθέντες εργάται δεν προσέλθουν εντός τριών ημερών εις το αεροδρόμιον, οι συλληφθέντες θα τυφεκισθώσιν ως ενεργήσαντες πράξιν Σαμποτάζ και θα διαταχθή η σύλληψις απάντων των μη προσελθόντων εργατών, οίτινες και θα δικασθώσι δια την αυτήν αιτίαν.
Εκ του Φρουραρχείου Ηρακλείου».
Ανακρίσεις για τη διάθεση εργατών Κοινότητας Βουτουφού (Λευκοχώρι)
Ο Πρόεδρος της Κοινότητας Βουτουφού, με επιστολή του προς τη γερμανική Αστυνομία Καστελλίου, καταγγέλλει τον αγροφύλακα του χωριού του Γεώργιο Δ. Σμυρνάκη ότι αδιαφορεί στο ζήτημα της αποστολής εργατών στο αεροδρόμιο Καστελλίου. Ο Πρόεδρος ζητά με την επιστολή την αντικατάστασή του αγροφύλακα Σμυρνάκη και προτείνει στη θέση του τον Ιωάννη Μιχ. Καραβαλάκη. Η επιστολή του Προέδρου, (2 Αυγούστου 1943), αναφέρει:
«Λαμβάνω την τιμήν να αναφέρω, ότι ο αγροφύλαξ Γεώργιος Δ. Σμυρνάκης ουδόλως με εξυπηρετεί δια την εκτέλεσιν των υποχρεώσεών μας προς τας Γερμανικάς Αρχάς κατοχής ως και προς το Φρουραχείον υμών Καστελλίου και ιδιαιτέρως ως προς το ζήτημα των εργατών. Τας υπ’ εμού δεδομένας διαταγάς ή καταστάσεις εργατικάς, προς ειδοποιήσεως των εργατών δια το αεροδρόμιον Καστελλίου, τας μεν πρώτας δεν εκτελεί, τας δε δευτέρας καθυστερεί και απαντά εις τας ερωτήσεις μου, ότι δεν είναι υποχρεωμένος δι’ αυτό. Παρακαλώ δε δι’ όλα ταύτα την αντικατάστασίν του και ενός ετέρου ικανού και νομοταγούς την τοποθέτησιν ως τοιούτο.
Προς τούτο προτείνω τον Ιωάννην Μιχ. Καραβαλάκην ως Αγροφύλακα της κοινότητος, κάτοικον Βουτουφού».
Ο Φρούραρχος Ηρακλείου διατάσσει ανακρίσεις για τον αγροφύλακα του χωριού Βουτουφού, μετά τις καταγγελίες ότι δεν στέλνει εργάτες στα οχυρωματικά έργα του αεροδρομίου Καστελλίου. Ο Νομάρχης ενημερώνει αμέσως τον Σταθμάρχη Αρκαλοχωρίου και του ζητά να μεταβεί στο χωριό Βουτουφού για τις ανακρίσεις. Στο έγγραφο του Νομάρχη, (20 Αυγούστου και 1 Σεπτεμβρίου 1943) ανακοινώνεται προς τον Σταθμάρχη Αρκαλοχωρίου και προς τον Φρούραρχο Ηρακλείου:
«…διαβιβάζομεν την από 8.8.43 διαταγήν του Γερμανικού Φρουραρχείου, ως και την από 1/8/43 αναφοράν του Προέδρου της Κοινότητος Βουτουφού, εις βάρος του εκεί αγροφύλακος και εντελλόμεθα ίνα μεταβήτε αμέσως και ενεργήσητε εξέτασιν επί των καταγγελλομένων, υποβάλητε δε ημίν το πόρισμα το ταχύτερον».
«…αφορά: Διάθεσιν εργατών κοινότητος Βουτουφού
Εις εκτέλεσιν του υπό 31/8/43 εγγράφου σας έχομεν την τιμήν να σας διαβιβάσωμεν ότι το από 8/8/43 έγγραφό σας διεβιβάσαμεν εις τον Σταθμάρχην Αρκαλοχωρίου με την εντολήν να μεταβή και να ενεργήση ανακρίσεις. Μέχρι σήμερον στερούμεθα απαντήσεως και εγράψαμεν εκ νέου. Μόλις έχομεν απάντησιν θα σας αναφέρωμεν».
Η απάντηση του Σταθμάρχη καθυστερεί. Ο Νομάρχης Ηρακλείου επανέρχεται και του διαβιβάζει με νέο έγγραφο, (31 Σεπτεμβρίου 1943), τα παρακάτω:
«…υπενθυμίζομεν την εκτέλεσιν του από 29/8/43 εγγράφου μας σχετικώς με την διενέργειαν ανακρίσεων εις βάρος του εις Βουτουφού αγροφύλακος. Άμα τη λήψει ταύτης μας δέον να μας υποβάλητε το πόρισμα των ανακρίσεων σας καθ’ όσον επειγόμεθα να απαντήσωμεν και ημείς εις το φρουραρχείον».
Επιβολή ποινής καταναγκαστικής εργασίας σε κατοίκους των Κοινοτήτων Κάτω Βιάννου, Μάρθας και Σχινιά
Στις 23 Αυγούστου 1943, μεταξύ των χωριών Κάτω Βιάννου και Μάρθας, αντάρτες πυροβόλησαν εναντίον γερμανικού στρατιωτικού αυτοκινήτου. Μετά την πράξη των ανταρτών, ο Φρούραρχος Ηρακλείου διατάσει μεταξύ άλλων να οδηγηθούν σε καταναγκαστική εργασία οι συλληφθέντες πολίτες των Κοινοτήτων Κάτω Βιάννου, Μάρθας και Σκινιά επί τρεις εβδομάδες, ως αντίποινα της παραπάνω πράξης. Η διαταγή του Φρουράρχου (31 Αυγούστου 1943), αναφέρει:
«Σύμφωνα με μίαν είδησιν, την οποίαν έλαβε το Φρουραρχείον, επυροβολήθην ένα στρατιωτικόν αυτοκίνητον, κατά την 23.8.43 μεταξύ Κάτω Βιάννου και του χωρίου Μάρθα υπό αγνώστων, εις το ύψωμα 783 και 843. Το μέρος όπου έλαβε χώραν η πράξις αύτη ευρίσκεται εις τον μεταξύ των χωρίων Κάτω Βιάννος, Μάρθα και Σκινιάς χώρον. Αι τρεις αύται κοινότητες όθεν θεωρούνται υπεύθυνοι δια την πράξιν αυτήν. Ως αντίποινα διατάσσονται.
1) Εκάστην εκ των τριών Κοινοτήτων να παραδώση εις το Τοπ. Φρουραρχείον Αρκαλοχωρίου ένα μουλάρι ή ένα όνον και μέχρι της 6-9-43.
2) Και διά τας τρεις κοινότητας περιορίζεται η ώρα της κυκλοφορίας δια 4 εβδομάδας μέχρι τας 7.30. επιτήρησις του μέτρου τούτου θα γίνη υπό του Φρουραρχείου Αρκαλοχωρίου.
3) Τα ήδη εκ των τριών κοινοτήτων συλληφθέντα πρόσωπα, θα κρατηθούν επί τρεις εβδομάδας δι’ υποχρ. Εργασίαν».
* Ο Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι δρ. Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Θραψανού Πεδιάδος
