«Άνευ της εκπαιδεύσεως της γυναικός, κύριοι, ματαιοπονούμεν». Απόσπασμα από ομιλία του Προέδρου της Βουλής των Κρητών Αντωνίου Μιχελιδάκη (1901)
Η εκπαίδευση των θηλέων επί Κρητικής Πολιτείας (1898-1913)
Κατά την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας, γενικεύτηκε η εκπαίδευση με την καθιέρωση της υποχρεωτικής φοίτησης για άρρενα και θήλεα και αυξήθηκε ο αριθμός των σχολείων και κατ’ επέκταση των μαθητών. Η παιδεία τέθηκε σε πρώτη προτεραιότητα όπως μαρτυρούν τα στατιστικά δεδομένα της περιόδου. Ο αναλφαβητισμός μειώθηκε από το 82% το 1881, στο 55%. Η κατάθεση και η ψήφιση σημαντικών νομοσχεδίων καταδεικνύει την ιδιαίτερη αγωνία και μέριμνα της Πολιτείας για την ανύψωση του επιπέδου του λαού και την κοινωνική πρόοδο.
Με την ψήφιση του νόμου 82/1899 ‘Περί Οργανισμού της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως’, στο Γ΄ κεφάλαιο καθοριζόταν τα διδασκόμενα μαθήματα. Στα σχολεία των θηλέων, τα παρθεναγωγεία όπως ονομάζονταν, διδάσκονταν εκτός από τα μαθήματα του Δημοτικού σχολείου και Ανθοκομία, Σηροτροφία, Εργόχειρα, (Ραπτική, Κοπτική, Πλεκτική, Ποικιλτική δηλ. κεντητική ), Μαγειρική, Οικιακή Οικονομία και Οικιακή Παιδαγωγική και στα Ανώτερα Παρθεναγωγεία η Γαλλική γλώσσα.
Με το νόμο 391 «Περί Οργανισμού της Δημοσίας εκπαιδεύσεως » του 1901 ιδρύθηκαν ανάλογα προς τα Ελληνικά Σχολεία, τα Ανώτερα Παρθεναγωγεία στα Χανιά, στο Ρέθυμνο, στο Ηράκλειο και στη Νεάπολη. Στα Ανώτερα Παρθεναγωγεία θα φοιτούσαν όσα κορίτσια αποφοιτούσαν από τα ήδη υπάρχοντα Δημοτικά Σχολεία θηλέων (Παρθεναγωγεία) τα οποία διατηρήθηκαν στις επαρχίες. Τα ανώτερα Παρθεναγωγεία ήταν τετρατάξια και ιδρύονταν : « προς πληρεστέραν μόρφωσιν θρησκευτικήν και ηθικήν ως και προς τελειοτέραν προπαρασκευήν διά τον βίον διά γνώσεων και δεξιοτήτων εξυπηρετουσών τον προορισμόν της γυναικός ...».
Ο νόμος 485 του 1903 προέβλεπε την ίδρυση παρθεναγωγείων στα χωριά Έμπαρο και Παναγιά έπειτα από πρόταση του βουλευτή Ι. Τυλλιανάκη καθώς και στον Άγιο Βασίλειο Βιάννου, ύστερα από πρόταση του βουλευτή Εμμ. Στ. Γαληνού. Ήρθαν με το νόμο του 1903 να προστεθούν άλλα δύο παρθεναγωγεία στα ήδη λειτουργούντα Αμιρών και Άνω Βιάννου.
Ο νόμος 601/3-9-1905 ‘Περί τροποποιήσεως του υπ’ αρ. 485 νόμου’ εξακολουθούσε να θεσπίζει ως κατώτατο αριθμό για τη ίδρυση σχολείου θηλέων τις 40 μαθήτριες.
Η Κρητική Πολιτεία έδινε μεγάλη σημασία στην εκπαίδευση των κοριτσιών. Τασσόταν υπέρ μιας διαφοροποιημένης εκπαίδευσης η οποία θα παρήγαγε διδασκάλισσες για να μορφώσουν τα θήλεα στους αγροτικούς πληθυσμούς αλλά και τη ‘μητέρα οικοδέσποινα’. Χωρίς την εκπαίδευση των γυναικών, τόνιζε προς τους βουλευτές, ο Πρόεδρος της Βουλής Αντ. Μιχελιδάκης, ‘Ματαιοπονούμε κύριοι’. Στην εισήγησή του για τα Ανώτερα Παρθεναγωγεία ο Αντ. Μιχελιδάκης εξαίροντας το ρόλο των έλεγε1 : «…Λοιπόν τα Παρθεναγωγεία μας… γίνονται ο πυρήν μελλόντων διδασκαλείων διδασκαλισσών. Από αυτά θα εξέλθωσιν αι διδασκάλισσαι διά να μορφώσωμεν και το θήλυ γένος εις τους αγροτικούς πληθυσμούς και να επέλθει η ισορροπία εκείνη, διότι άνευ της εκπαιδεύσεως της γυναικός, κύριοι , ματαιοπονούμεν ».
Οι διαμορφωτές της εκπαιδευτικής πολιτικής στην Αυτόνομη Κρήτη αντιλήφθηκαν τις πολλές ωφέλειες μακροπρόθεσμα και βραχυπρόθεσμα για τον πληθυσμό του νησιού από τη μόρφωση των γυναικών. Πέρα βέβαια από τις νομοθετικές ρυθμίσεις η φοίτηση των κοριτσιών στα σχολεία δεν ήταν ούτε εύκολη ούτε αυτονόητη. Συνδεόταν με νοοτροπίες των παραδοσιακών κοινωνιών, στις οποίες η θέση των θηλέων τόσο μέσα στην οικογένεια όσο και στην κοινωνία, στην κλίματα των αξιών τους και της εκτίμησής τους, βρισκόταν ένα σκαλοπάτι χαμηλότερα.
Στο σχέδιο νόμου του επιτρόπου της Παιδείας Β. Σκουλά (27 Οκτ. 1910) ιδρύεται διδασκαλείο θηλέων στο Ρέθυμνο προσθέτοντας άλλες τρεις τάξεις στις 4 λειτουργούσες του Ανώτερου Παρθεναγωγείου. Θα λειτουργούσε σύμφωνα με τα μαθήματα, το πρόγραμμα και τον κανονισμό του Αρσακείου.
Η νοοτροπία της εποχής η οποία θεωρούσε τα θήλεα παιδιά ενός κατώτερου Θεού καταδεικνύεται από τις ρήσεις βουλευτών ότι «είναι εις όλους γνωστόν ότι από τα κοράσια δεν περιμένουν οι γονείς μεγάλας ωφελείας», που εκφράστηκε στη νομοθεσία για τις 40 μαθήτριες αντί 30, από το βουλευτή Γ. Αθανασιάδη, αλλά και τη ρήση του Αρ. Κριάρη ότι « είναι πολύ ογρήγορα να θελήσωμεν να αναπτύξωμεν αμφότερα τα φύλα εν τη πατρίδι μας ». Ο νόμος ‘περί συμφοίτησης’ με την κατασκευήν ξεχωριστής θύρας για την έξοδο των κοριτσιών, και η απαγόρευση συμφοίτησης για κορίτσια άνω των 10 ετών, είναι ενδεικτικά της επικρατούσης νοοτροπίας φαινόμενα.
Τις απόψεις των φιλοπρόοδων ανθρώπων που χάραζαν την εκπαιδευτική πολιτική της νεοπαγούς Πολιτείας, όχι μόνο δεν συμμερίζονταν κάποιες διδασκάλισσες παρθεναγωγείων, αλλά ήταν αρνητικές στην αντίληψη για τις δυνατότητές τους όπως φαίνεται από τις εκθέσεις τους προς το Γενικό Επιθεωρητή. Η αρνητική αυτή αντίληψη των διδασκαλισσών επηρέαζε καίρια την απόδοση και την πορεία των μαθητριών. Διαβάζουμε χαρακτηριστικά στην με ημερομηνία 10/3/1908, έκθεση λειτουργίας του Παρθεναγωγείου Αγίου Βασιλείου για τη φοίτηση των μαθητριών προς τον Γενικό Επιθεωρητή Κρήτης, όσα γράφει η δασκάλα, πτυχιούχος Ανώτερου Παρθεναγωγείου, Μαρία Ανδρεαδάκη : « Εις το Μαθητολόγιον του Δημοτικού Παρθεναγωγείου του οποίου την διεύθυνσινανέλαβον ενεγράφησαν εξήκοντα 60 μαθήτριαι, εξ’ ων τριάκοντα οκτώ 38 φοιτώσι τακτικώς, εννέα ατάκτως, και 13 δεν προσήλθον καθ’ ολοκληρίαν. Κυρία αιτία της ατάκτου φοιτήσεως των άνω είναι η συγκομιδή των ελαιών του κυριωτέρου προϊόντος των μερών τούτων. Εκ των φοιτώντων 38, φαίνονται προβιβάσιμοι 28, δεν παρεχούσι βεβαίους ελπίδας προαγωγής 17 υστερούσαι κυρίως εις τα ελληνικά και μαθηματικά ένεκα πνευματικής αδυναμίας». Το γεγονός ότι χαρακτηρίζονται οι περισσότερες του 1/3 από τις φοιτώσες μαθήτριες ( 17 από τις 47 ) με πνευματική αδυναμία καταδεικνύει εκτός από την υπερβολική και λαθεμένη κρίση της δασκάλας και το θέμα των προσδοκιών του περιβάλλοντος, της δασκάλας στην προκειμένη περίπτωση, στην επίδοση και στη νοητική ανάπτυξη των μαθητριών. Επαναφέρει το μύθο του βασιλιά Πυγμαλίωνα ο οποίος ερωτεύτηκε το άγαλμα που ο ίδιος δημιούργησε, και το φαινόμενο των προσδοκιών και το ρόλο τους στη σχολική επίδοση των μαθητών. Είναι το φαινόμενο Pygmalioneffectsinthe classroom2 . Σύμφωνα μ’ αυτό τα άτομα τείνουν να εκτελούν ανάλογα με τις προσδοκίες αυτών που τα καθοδηγούν. Η αναγνώριση αυξάνει το αίσθημα θετικής προσωπικής αξίας και έτσι τα άτομα με τη σειρά τους αποδίδουν και συμπεριφέρονται καλύτερα.
Αντίθετα οι μειωμένες προσδοκίες, η απόρριψη, μειώνουν το αίσθημα της προσωπικής αξίας και οδηγούν τα άτομα σε μειωμένη προσπάθεια, μειωμένη απόδοση και τελικά στην αποτυχία. Αλήθεια που θα οδηγούνταν οι μαθήτριες της Ανδρεαδάκη όταν η δασκάλα τους τρέφει τέτοια εκτίμηση για τις ίδιες ;
Αναντίλεκτα η Κρητική Πολιτεία κατέβαλε κάθε δυνατή προσπάθεια για το ανέβασμα του μορφωτικού επιπέδου των κρητικόπουλων, αγοριών και κοριτσιών. Βέβαια τα παρθεναγωγεία ήταν αρκετά λιγότερα από τα αρρεναγωγεία, κι αυτά μόνο στα μεγαλύτερα χωριά, τα κεφαλοχώρια, γεγονός που είχε αρνητικές επιπτώσεις στη μάθηση των κοριτσιών. Αυτό το έλλειμα η Κρητική Πολιτεία προσπάθησε να το διορθώσει με τη κατάργηση των παρθεναγωγείων και τη συμφοίτηση αγοριών και κοριτσιών τον Ιούλιο του 1911. Άλλο ένα μεγάλο πρόβλημα ήταν η αφοιτησία.(βλ. κεφάλ. φοίτηση). Η φοίτηση των κοριτσιών υστερούσε σε σχέση με των αγοριών. Δεν είχε εξαλειφθεί ακόμη η νοοτροπία που ήθελε τα κορίτσια μέσα στο σπίτι γιατί τα γράμματα δεν τους χρειαζόταν, τα θεωρούσαν περιττή πολυτέλεια, αλλά και γιατί πίστευαν πως τα κορίτσια δεν ήταν ικανά να μάθουν γράμματα.
Μελετώντας τα Αρχεία των Δημοτικών Σχολείων θηλέων (Παρθεναγωγείων) και τα βιβλία (μαθητολόγια, γενικούς ελέγχους, βιβλία πιστοποιητικών σπουδής), εντυπωσιαστήκαμε από τα μεγάλα ποσοστά αφοιτησίας αλλά και σχολικής αποτυχίας των κοριτσιών στην υπό εξέταση περιοχή.
Οι λόγοι της μεγάλης σχολικής αποτυχίας θα πρέπει να αναζητηθούν στην αφοιτησία, η οποία ήταν ιδιαίτερα υψηλή στα κορίτσια, στην ύπαρξη μεγάλου αριθμού μαθητριών μέσα στη σχολική αίθουσα, στις άθλιες συνθήκες στέγασης και φοίτησης, στην έλλειψη εποπτικών μέσων διδασκαλίας, στην ανυπαρξία βιβλίων, στην μικρή μόρφωση του διδακτικού προσωπικού, στην αδυναμία των γονέων να τους παράσχουν βοήθεια στο σπίτι, στις άθλιες συνθήκες διαβίωσης, κυρίως όμως όπως προείπαμε στην νοοτροπία και στις προσδοκίες του περιβάλλοντος και ιδιαίτερα των διδασκαλισσών.
Παρά την προαναφερθείσα σχολική αποτυχία ο ρόλος όμως των παρθεναγωγείων κρίνεται αναμφίβολα θετικός. Την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας λειτούργησαν για πρώτη φορά παρθεναγωγεία στην περιοχή και πολλά κορίτσια φοίτησαν στο σχολείο με τη λειτουργία των χωριστών αυτών σχολείων. Παρά τη μεγάλη όμως σχολική αποτυχία είναι γεγονός ότι την περίοδο αυτή στην περιοχή της Βιάννου έγινε η αρχή. Κορίτσια που δεν φοιτούσαν καθόλου στα δημοτικά αφού η συμφοίτηση με τα αγόρια ήταν πρόβλημα λόγω νοοτροπίας, τώρα με την ίδρυση των παρθεναγωγείων πήγαιναν πρόθυμα σ’ ένα σχολείο προορισμένο για κορίτσια. Έμαθαν ανάγνωση, γραφή, να λογαριάζουν, να φτιάχνουν εργόχειρα κλπ. Τα ποσοστά των αγραμμάτων γυναικών μειώθηκαν. Μάλιστα όπως φαίνεται από τα Μαθητολόγια της περιοχής3, αν περνούσαν απρόσκοπτα το σκόπελο της Α΄ τάξης (στην οποία υπήρχε μεγάλη αποτυχία) προχωρούσαν ακώλυτα στις επόμενες. Αρκετά κορίτσια προχώρησαν στα γράμματα, σπούδασαν δασκάλες, και οι περισσότερες βοηθήθηκαν να ανταποκριθούν καλύτερα στο ρόλο της μάνας και της νοικοκυράς. Η αρχή είχε γίνει και η συνέχεια προμηνυόταν ασφαλώς καλύτερη4.
ΠΑΡΘΕΝΑΓΩΓΕΙΟ ΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ
Το σχολείο θηλέων (παρθεναγωγείο ) ιδρύθηκε με το 75/45 διάταγμα στις 2-10-1904 ως δευτεροβάθμιο. Φαίνεται όμως ότι δεν λειτούργησε αμέσως αφού το μαθητολόγιό του ξεκινά από το σχολικό έτος 1907-8 και στην ένδειξη του μαθητολογίου «σχολείον εξ’ ου προέρχεται» οι 4 από τις 8 μαθήτριες των τάξεων Β, Γ, Δ του παρθεναγωγείου προέρχονται από το Δημοτικό Σχολείο Αγίου Βασιλείου (αρρένων). Ο χρόνος εγγραφής όλων των μαθητριών είναι η 3η /10/1907 και όλες προέρχονται από τον Άγιο Βασίλειο. Στις 4 τάξεις (Α,Β,Γ,Δ) του παρθεναγωγείου φοιτούσαν το έτος αυτό 58 μαθήτριες. Οι 50 ! απ’ αυτές φοιτούσαν στην Α΄τάξη και είχαν ηλικία 6-8 ετών (γεννηθείσες τα έτη 1898-1901) , 3 φοιτούν στη Β΄ τάξη (γεννηθείσες το 1898), 2 στη Γ΄ τάξη (γεννηθείσες το 1898 ) και 3 στη Δ΄ τάξη (γεννηθείσες επίσης το 1898). Ενδιαφέρον παρουσιάζει το επάγγελμα των γονέων όπως φαίνεται από το μαθητολόγιο. Από τους 43 γονείς των 58 μαθητών, 25 είναι γεωργοί , 6 έμποροι , 8 ξυλουργοί, 1 κτίστης ,1 ιερεύς , 1 ζωγράφος (για την ακρίβεια αγιογράφος ο Εμ. Ψαράκης), ενώ 2 είναι ορφανές. Δασκάλα τους είναι η Μαρία Ανδρεαδάκη.
Το σχολ. έτος 1908-9 φοιτούν 58 μαθήτριες. Οι 2 προέρχονται από το γειτονικό χωριό Κρεβατά και οι υπόλοιπες από τον Άγιο Βασίλειο και είναι γεννηθείσες των ετών 1898-1902. Ημερομηνία εγγραφής τους είναι η 1η/9/1908. Φοιτούν στην Α΄τάξη 20 μαθήτριες, στη Β΄ τάξη 28 μαθήτριες, στη Γ΄ τάξη 6 μαθήτριες και στη Δ΄ τάξη 2 μαθήτριες. Δασκάλα και το έτος αυτό είναι η Μ. Ανδρεαδάκη.
Το σχολικό έτος 1909-10 φοιτούσαν 62 μαθήτριες με δασκάλα την Αικ. Φρουζάκη απόφοιτη του Παρθεναγωγείου Νεαπόλεως Λασιθίου. Στο παρθεναγωγείο φοιτούσαν 62 μαθήτριες. Οι μισές περίπου 32 στον αριθμό φοιτούσαν στην Α΄ τάξη. Ένα ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι απ’ αυτές τις 32 επαναλαμβάνουν την τάξη (διετείς) οι 21 μαθήτριες. Στην Α΄ τάξη φοιτούσαν 10, στη Γ΄ τάξη 15 και στη Δ΄ τάξη 5 μαθήτριες.
Το σχολικό έτος 1910-11 είναι εγγεγραμμένες στο σχολείο 67 μαθήτριες με δασκάλα την Αικ. Φρουζάκη. Από τις 67 μαθήτριες ήταν γραμμένες στην Α΄ τάξη 27. Απ’ αυτές τις 27 επαναλάμβαναν την τάξη οι 14! Στη Β΄ τάξη ήταν γραμμένες 18 μαθήτριες από τις οποίες οι 2 επαναλάμβαναν την τάξη. Στη Γ΄ τάξη ήταν γραμμένες 9 μαθήτριες από τις οποίες 2 επαναλάμβαναν την τάξη. Στη Δ΄ τάξη ήταν γραμμένες 11 μαθήτριες και καμιά δεν επαναλάμβανε την τάξη. Φαίνεται δηλαδή καθαρά πως αν μαθήτρια ξεπερνούσε το σκόπελο της Α΄ τάξης προχωρούσε ακώλυτα στις υπόλοιπες.
Το Παρθεναγωγείο Αγίου Βασιλείου καταργήθηκε το 1911 και συγχωνεύτηκε με το σχολείο αρρένων δημιουργώντας το Ανώτερο μεικτό με το διάταγμα 102/51/30-7-1911. Το ανώτερο είχε ιδρυθεί το 1909 και το 1910 είχε προαχθεί σε εξατάξιο.
ΠΑΡΘΕΝΑΓΩΓΕΙΟ ΑΜΙΡΩΝ
Το σχολείο στα Αμιρά άρχισε να λειτουργεί από το 1843 και σύμφωνα με προφορικές μαρτυρίες λειτουργούσε ως ιδιωτικό5.
Το Παρθεναγωγείο Αμιρών ιδρύθηκε το 1899 με το με αρ. 11/87/7-10-1899 ως μονοτάξιο παρθεναγωγείο, ως αδιαίρετο παρθεναγωγείο 103/67/6-3-1901, ως πρωτοβάθμιο αδιαίρετο παρθεναγωγείο 41/42/28-7-1903. Το 1911 συγχωνεύτηκε με το διτάξιο μεικτό Αμιρά (102/51/30-7-1911). Στεγάστηκε σε ιδιωτικές οικίες που βρισκόταν κοντά στο διδακτήριο του Δημοτικού.
Από μια έκθεση επιθεωρήσεως συνταχθείσα την 6η Νοεμβρίου 1909 από το Δ/ντή του Ανώτερου Δημοτικού Σχολείου Αγίου Βασιλείου Χ. Παπαδημητρόπουλο, την οποία αποστέλλει στο Νομαρχιακό επιθεωρητή Λασιθίου, πληροφορούμεστε ότι το Παρθεναγωγείο Αμιρών6 :
«…Α) Ήρχισεν λειτουργούν από 1η Σ/βρίου
Β) Φοιτώσαι μαθήτριαι
Α΄ Β΄ Γ΄ Δ΄
26 11 7 11 το όλον 55
Γ) υπόχρεοι εις φοίτησιν………………….72
Δ) Το διδακτήριον είναι ιδιωτικόν. Σύγκειται εκ 1 αιθούσης. Περιέχει τα εξής έπιπλα σκεύη και όργανα. 3 θρανία παλαιού συστήματος, 1 τράπεζαν, 1 κάθισμα και 1 μαυροπίνακα, τους νόμους και τα διατάγματα περί παιδείας.
Ε)------------------
ΣΤ) Το προσωπικόν απαρτίζηται εκ της Μαρίας Ανδρεαδάκη αποφοίτου του ανωτέρου Παρθεναγωγείου, εχούσης 3 ετών πείραν.
Ζ) Η διδασκαλία γίνεται κανονικώς….»
Στοιχεία για το Παρθεναγωγείο Αμιρών αντλήσαμε από το Μαθητολόγιο το οποίο όμως έχει στοιχείο μόνο για το σχολικό έτος 1910-11. Το έτος αυτό φαίνονται εγγεγραμμένες 75 μαθήτριες. Οι πρώτες 16 εγγράφησαν στις 20/9/1910 ενώ οι υπόλοιπες το διάστημα από 4/11 μέχρι 20/11/1910. Όλες προέρχονται από το Δημ. Σχολείο Αμιρών. Από τις 75 μαθήτριες του σχολείου οι 3 προέρχονται από τον Κρεβατά, οι 12 από το Κεφαλοβρύσι, οι 6 από το Βαχό, η μία από την Αγία Παρασκευή και η μία από τη Νεάπολη (κόρη της δασκάλας Φρουζάκη). Σε ό,τι αφορά στην πρόοδο των μαθητριών από τις 75 οι 49 φοιτούν στην Α΄τάξη. Από τις 49 αυτές μαθήτριες, οι 15 είναι πρωτοετείς, οι 24 επαναλαμβάνουν την τάξη (διετείς) και 10 μαθήτριες επαναλαμβάνουν την τάξη για 2η χρονιά (τριετείς). Στη Δευτέρα τάξη φοιτούν 10 μαθήτριες από τις οποίες η μία είναι διετής, στην Γ΄ τάξη φοιτούν 9 μαθήτριες (καμιά διετής) και στην Δ΄ τάξη 2 μαθήτριες καμία διετής. Επαληθεύεται και εδώ η διαπίστωση ότι αν μια μαθήτρια προβιβαζόταν από την Α΄ τάξη , συνέχιζε ακώλυτα την πρόοδό της. Από τους 67 γονείς των 75 μαθητριών η συντριπτική πλειοψηφία είναι γεωργοί (56) , 1 δήμαρχος , 1 εισπράκτορας, 1 έμπορος, 1 παντοπώλης, 1 καφεπώλης, 2 υποδηματοποιοί , 1 σαγματοποιός, 1 ιερεύς, 1 εμποροϋπάλληλος ενώ μια είναι ορφανή.
Παραπομπές
1. Εστενογραφημένα πρακτικά της Βουλής των Κρητών, Τεύχος Δ΄- περίοδος Α΄. Συνεδρία Ν΄, Εν Χανίοις 14 Ιουλίου 1901
2. Το φαινόμενο Pygmalioneffectsintheclassroom έγινε γνωστό, το 1968, από τον καθηγητή R. Rosenthal και το συνεργάτη του L. Jacobson. Σκοπός τους ήταν να αποδείξουν με την εκτέλεση ενός πειράματος, ότι η πραγματικότητα, μπορεί να επηρεαστεί από τις προσδοκίες των άλλων. Το αποτέλεσμα δικαίωσε πανηγυρικά τους δύο ερευνητές.
3. Παρθεναγωγεία λειτούργησαν στο σημερινό δήμο Βιάννου στα χωριά : Αποστόλους, Θραψανό, Καστέλλι, Έμπαρο, Παναγιά, Άνω Βιάννο, Αμιρά και Άγιο Βασίλειο.
4. Μακράκη Μανόλη, ‘Η εκπαίδευση των θηλέων στους δήμους Αρκαλοχωρίου και Βιάννου κατά την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας’, Ι΄ Διεθνές Κρητολογικό Συνέδριο, Χανιά, Οκτώβριος 2006
5.Χρηστάκις, ‘Η μέση εκπαίδευσις εν Βιάννω’, περιοδ. ‘Μύσων’, τ. 3ον, 1933,
6.Έκθεσις επιθεωρήσεως του αρρεναγωγείου και Παρθεναγωγείου Αμιρών, των δημοτικών σχολείων Καλάμι και Συκολόγου γενομένων κατά την 4ην και 5ην Ν/βρίου 1909 υπό του Διευθυντού του Ανωτέρου δημοτικού σχολείου Αγίου Βασιλείου Βιάννου Χ. Παπαδημητρόπουλου’
*Ο Μανόλης Κ. Μακράκης είναι διδάκτορας της Σχολής Επιστημών Αγωγής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, συγγραφέας και υπηρετεί ως Δ/ντής στο Δημ. Σχολ. Ελούντας
