Εκτός από χριστιανούς οργανοπαίκτες στα τέλη του 19ου αιώνα και την πρώτη εικοσαετία του 20ου αιώνα, στην περιοχή της Βιάννου άκμασαν και δυο ξακουστοί Τουρκοκρητικοί λυράρηδες.
Αυτοί ήταν ο Μουσταφά Αριφάκης, που έμενε στο Χόνδρο και ο Γεσήρ Αλής ο Ανετολιώτης, στον οποίο αναφερθήκαμε σε προηγούμενο θέμα, για την οικογενειακή σχέση που είχε με τον Γιώργη Σταματάκη ή "Γκουντή" και τον σπουδαίο ακορντεονίστα, Κώστα Σταματάκη.
Σύμφωνα με τις πληροφορίες που συνέλεξε ο κ. Αντώνιος Στιβακτάκης, ο πρώτος, ο Μουσταφά Αριφάκης, γιος του Αλή, ήταν οθωμανός κάτοικος Χόνδρου. Η οικογένειά του ήταν από τις τελευταίες που εγκατέλειψαν το Χόνδρο και την Κρήτη και μέχρι την τελευταία στιγμή αντιμετώπιζαν το δίλημμα να επιστρέψουν στο Χριστιανισμό και να παραμείνουν στο χωριό ή να παραμείνουν μουσουλμάνοι και να φύγουν, όπως και τελικά έγινε.
Οι παλιοί Χονδριγιανοί (Δημήτριος Κ. Γιαμαλάκης- ετ. γεν. 1893, Γεώργιος Ε. Μαυρογιαννάκης - ετ. γεν. 1893 κ.ά.) τον θυμούνται να παίζει λύρα και να ξεσηκώνει τους πάντες. Έλεγαν συγκεκριμένα:
« Όταν έπαιζε τη λύρα ο Μουσταφάς τ΄ Αριφαλή αντιλαλούσαν κι αναστέναζαν ο Κάστελος και η Κεφάλα». Έφυγε από την Κρήτη το 1923-1924.
Για τον δεύτερο, τον Γεσήρ Αλή τον Ανετολιώτη, από από τον κ. Αντώνιο Στιβακτάκη έχουμε περισσότερες πληροφορίες τις οποίες μπορείτε να διαβάσετε εδώ.
Αναφορά του Κονδυλάκη στη μουσική των Τουρκοκρητικών
Ο Ιωάννης Κονδυλάκης, συγγραφέας του «Πατούχα», στην εφημερίδα «Εστία» 15 και 16.6.1896 (διαρκούσης της Τουρκοκρατίας στο νησί) γράφει τα παρακάτω χαρακτηριστικά:
Ούτω δε όλος σχεδόν ο πληθυσμός της πεδινής εκείνης επαρχίας (Μονοφατσίου) εξισλαμίσθη και σήμερον εντός των χωρίων της, μόνον ερειπωμέναι εκκλησίαι ενθυμίζουν ότι οι φανατικοί εκείνοι Τούρκοι υπήρξαν ποτέ χριστιανοί. Κατά τρόπον όμοιον εσχηματίσθη και ο μωαμεθανικός πληθυσμός του Σελύνου, αναμφιβόλως δε και της Αμπαδιάς. Και αν δεν επήρχετο η επανάστασις του 1821 διέτρεχε κίνδυνον η Κρήτη, ή να εξοντωθή ο χριστιανικός αυτής πληθυσμός ή να εξισλαμισθή εντελως. Η επανάστασις εκείνη ανεπτέρωσε το θάρρος των χριστιανών έκτοτε δε αντί ν’ αυξήσει ο τουρκικός πληθυσμός, ήρχισε μάλλον να ελαττούται, επανελθόντων και τινών εκ των εξομωτών εις το πάτριον θρήσκευμα.
(…) οι χοροί των είναι οι κρητικοί και τα άσματά των ελληνικά, όπως δε οι χριστιανοί, και αυτοί συνθέτουν εγκώμια εις τους διαπρέποντας κατά τον πόλεμον. Το τραγούδι ενός τούρκου ήρωος του 66 εξ Ηρακλείου ήρχιζεν ως εξής:
Ντελή Ξεΐνη Αξεδιανέ, είντά ’τονε γραφτό σου
στσ’ Αράδενας το φάραγγα να βρεις το θάνατό σου.
Πολλάκις δε οι «καινούργιοι σκοποί», όταν δεν έρχωνται εξ Αθηνών ή εκ Σμύρνης, οφείλονται εις την μουσικήν επίνοιαν των εν ταις πόλεσι τούρκων και ιδίως των χανουμισσών, αίτινες μάλιστα δεν παραλείπουν και αυτό το έθιμον του κληδωνα.
Τέλος, αξίζει να αναφέρουμε πως ειδικά στην Ανατολική και τη Δυτική Κρήτη, καταγράφονται τουρκοκρητικοί μουσικοί οι οποίοι επηρέασαν σημαντικά στη μουσική παράδοση των περιοχών τους.
Κάποιοι από αυτούς, είναι:
Ο Χασάν Αγάς ο Χανιώτης, ο Σεληνιώτης διάσημος χορευτής και Κρητογιανίτσαρος Χουσεΐν Τζίνης, ο Μεχμέτ Μπέης Σταφιδάκης, θρυλούμενος και ως δημιουργός του σταφιδιανού σκοπού, ο Μουσταφάς Καραγκιουλές (1845-1930;) από τα Καλλεργιανά Κισάμου, δημιουργός του πασίγνωστου συρτού του Καραγκιουλέ, ο πολύ γνωστός Σητειακός λυράρης, Ναΐμης, ο Χουσεΐν (ή Ξεΐν) Ζαρωνάκης, δεινός μαντιναδολόγος και ριμαδόρος από τη Συκιά Σητείας και ο Γεραπετρίτης Τουρκοκρητικός Αλή Σουμάνης ήταν,το βιολάτορα Βαγγέλη Βαρδάκη ο σπουδαιότερος βιολάτορας στην ανατολική Κρήτη τις αρχές του 20ού αιώνα.
Πηγές:
1.Αλιγιζάκης Αγησίλαος. Λαϊκοί οργανοπαίκτες και τραγουδιστές της επαρχίας Βιάννου. Βιαννίτικες Ρίζες, τεύχος 3, σελ.86.
2. ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΡΗΓΙΝΙΩΤΗΣ. Η συμβολή των Τουρκοκρητικών στην Κρητική μουσική παράδοση
