Πως χτίζονταν παλιά οι φούρνοι στα χωριά της Κρήτης πριν εμφανιστεί το τσιμέντο στις ζωές των Κρητικών
Θα πάρουμε και πάλι σαν βάση στο τι γινόταν κατά τo χτίσιμο των φούρνων, μαθαίνοντας πως τους έχτιζαν στο χωριό Γαλιά, γιατί κάτι ανάλογο γινόταν και στα υπόλοιπα χωριά της Κρήτης.
Κυρίως θα περιγράψουμε τον πιο παλιό παραδοσιακό τρόπο, που υπήρχε εδώ και χιλιάδες χρόνια, πριν καν εμφανιστεί το τσιμέντο. Ήταν δύσκολο τα παλαιότερα χρόνια να φτιαχτεί ένας φούρνος, γιατί ήταν κυρίως δυσεύρετα τα υλικά. Ήθελε τουλάχιστον έξη μήνες να περάσουν, ώστε να καταφέρει να συγκεντρώσει κάποιος, κυρίως τα κεραμικά υλικά που θα χρειαστούν για το θόλο του φούρνου, αλλά και τα υπόλοιπα, όπως τις πέτρες, τα ειδικά πελέκια, και τα ειδικά χώματα. Ένα φούρνο ως προς την κατασκευή του, θα μπορούσαμε να τον χωρίσουμε σε πέντε στάδια: 1)Το χτίσιμο από τα θεμέλια μέχρι το πρώτο επίπεδο
2)Τη βάση εσωτερικά του θόλου
3) Τον θόλο του φούρνου
4) Το χτίσιμο εξωτερικά στο δεύτερο επίπεδο,
5) Τη σκεπή
Α) Το χτίσιμο στο πρώτο επίπεδο
Το χτίσιμο του φούρνου γινόταν από χτίστες ειδικούς στην κατασκευή φούρνου, όπου αναλάμβαναν όλη την κατασκευή του, πλην της βάσης του φούρνου.
Αρχικά η κατασκευή ξεκίναγε σκάβοντας τα θεμέλια, όπως θα γινόταν και σε ένα μικρό τετράγωνο σπιτάκι 2,5 Χ 2,5 μ για ένα συνηθισμένο φούρνο. Μπορούσε όμως να αλλάξει η διάσταση, και να γίνει μικρότερο, ή και μεγαλύτερο, ακόμα και μέχρι 3Χ3 μ απ άκρη σ άκρη, για ένα μεγάλο φούρνο. Οι χτίστες φούρνου ήταν ειδικοί, αλλά ειδικευόταν και σε άλλες δύσκολες κατασκευές, όπως πέτρινες κρήνες, γέφυρες κλπ. Στο χωριό μας στη Γαλιά, μαστόροι τέτοιοι είχαν έρθει από την Κάρπαθο, αλλά ωστόσο από τους Σκαρπαθιώτες (Καρπαθιώτες), έμαθαν σιγά - σιγά την τέχνη των φούρνων και οι ντόπιοι τεχνίτες. Αν το έδαφος ήταν αμμουδερό, έκαναν ανάλογο θεμέλιο βαθύτερο, και αν υπήρχε πετρώδες, το θεμέλιο ήταν λιγότερο βαθύ. Το πάχος του χτιριού ξεκίναγε στα πενήντα εκατοστά στο πρώτο επίπεδο. Όταν είχε χτιστεί η βάση του φούρνου και σε ύψος 80 εκατοστά μέχρι ένα μέτρο, τότε γινόταν η σκεπή του, που γινόταν με ξύλινα δοκάρια, από πάνω μια σειρά καλάμια. Επάνω στην καλαμωτή έβαζαν κλαριά από σφάκες (πικροδάφνες), και επάνω έστρωναν κοσκινισμένο ομοιογενές κοκκινόχωμα, και από επάνω έμπαινε λάσπη από το ίδιο χώμα πάχους 5 με 10εκατοστών. Όταν ήθελαν να φτιάξουν δυνατή λάσπη, τότε πήγαιναν σε μια τοποθεσία στο Μονόχωρο, το λεγόμενο Καβούσι, και από εκεί έβγαζαν ένα ειδικό αμμουδερό χώμα από πέτρωμα το οποίο κοπάνιζαν. Επίσης έβρισκαν και κοκκινόχωμα, και τα ανακάτευαν. Το μείγμα αυτό γινόταν σκληρό σαν ξεραινόταν. Στο κτίσιμο αυτό του πρώτου επιπέδου, άφηναν μπροστά ένα μικρό πορτάκι, καμπυλωτό από πάνω. Ο χώρος αυτός του κάτω επιπέδου, ήταν κατάλληλος για να κοιτάσουν (κοουρνιάζουν) οι όρνιθες (κότες) του σπιτιού, και λεγόταν κούμος (κοτέτσι). Για να είναι πιο πρακτικός ο κούμος, κατά το χτίσιμο της βάσης, στους 15 πόντους από το έδαφος έβαζαν μερικά ξύλινα δοκαράκια ή ίσιους κορμούς δένδρων οριζόντια, από τη μια μεριά έως την άλλη, και εκεί επάνω ανέβαιναν οι κότες τον χειμώνα για να κουρνιάσουν . Καμιά φορά έμπαινε και ο σκύλος εκεί μέσα και την άραζε όταν έβρεχε ή τα καλοκαίρια στη δυνατή ζέστη.
Β) Η βάση στο εσωτερικό του θόλου ή πυροκότα
Η Κρήτη βέβαια κράτησε πολλές λέξεις από την αρχαιότητα, που αφορούσαν τις πήλινες κατασκευές, όπως το κουνενίδι (κύπελο),το βρασκί (πήλινο δοχείο ανοιχτό από επάνω) το κάψι (θυμιατό) κουρούπι (μικρό πιθάρι) κλπ, έτσι έχει επικρατήσει και η λέξη «πυροκότα».Η πυροκότα είναι αντίστοιχη της λέξης «τερακότα»,που είναι λέξη λατινική από το terra - cotia, που σημαίνει «ψημένη γη», το ίδιο και η πυροκότα.Για να συνεχίσει λοιπόν ο φούρνος επάνω στη ξερή λάσπη που ήταν επάνω από το χώμα, στο πρώτο επίπεδο, δηλαδή τον κούμο, έπρεπε ο πάτος να είναι ανθεκτικός, και τη δουλειά αυτή να την αναλάβαινε ο αγγειοπλάστης, ο οποίος θα πρέπει να πάει στον φούρνο να πάρει διαστάσεις, και να φτιάξει τη βάση αυτή στο σπίτι του ή όπου είχε το καμίνι του. Η βάση αυτή έως και σήμερα λέγεται πυροκότα. Στο εργαστήριο του, και επάνω σε ξύλινες παλιές πόρτες, κύκλο της πυροκότας, χρησιμοποιούσε σπάγκο δεμένο σε καρφί στο κέντρο, που είχε μολύβι στην άκρη, και σημάδευε τον αντίστοιχο κύκλο . Γύρω - γύρω στην περιφέρεια του κύκλου κάρφωνε στο πλάι ξύλινες τάβλες, που ήταν όσο η βάση του φούρνου. Στην συνέχεια αυτό το καλούπι το γέμιζε με λάσπη δυο ειδών. Η μία ήταν η γλυνιάαπό καθαρή σταχτί λεπίδα για μόνωση που μάλιστα δεν καίγεται. Η άλλη ήταν από καθαρό κοκκινόχωμα γνωστό και σαν σαντορινιό, ειδικό για να δώσει το σαντορινιό κεραμιδί χρώμα. Την λάσπη την δούλευε με τα χέρια του, φρόντιζε να την απλώνει ομοιόμορφα, και είχε πάχος περίπου από 6 με 8 εκατοστά. Η λάσπη στη βάση έμενε στον ήλιο μέχρι να στεγνώσει, και πριν πήξει καλά, τότε την χάραζε σε κομμάτια. Πρώτα ο αγγειοπλάστης έκανε ένα κύκλο στο κέντρο και στη συνέχεια χάραζε ακτίνες. Έκανε μετά κι άλλους κύκλους προς τα έξω ανάλογα το μέγεθος της βάσης του φούρνου. Τα κομμάτια αυτά της πυροκότας, Στο τέλος ο αγγειοπλάστης θα τα απαριθμήσει από το κέντρο και προς τα δεξιά κατεύθυνση. Τέλος τα αφαιρούσε ένα - ένα από εκεί, και τα έβαζε στο καμίνι να ψηθούν καλά. Όταν είχαν ψηθεί και είχαν γίνει πλέον κεραμικά τα κομμάτια, τότε τα πήγαινε αριθμημένα και τα τοποθετούσε με την ίδια σειρά επάνω στη βάση του φούρνου, δηλαδή επάνω στην ξερή λάσπη. Τα κομμάτια όλα της πυροκότας που μπορεί να ήταν από 10 μέχρι 30 ανάλογα τη βάση, δεν έπρεπε να είναι μεγάλα, γιατί τότε κινδύνευαν να σπάσουν.
Γ)Το χτίσιμο του θόλου
Αφού τοποθετήθηκε και η πυροκότα, δηλαδή η βάση του εσωτερικού φούρνου, έπρεπε να χτιστεί ένα δύσκολο κομμάτι του φούρνου, που ήταν φυσικά ο θόλος. Τα κεραμικά υλικά που χρειαζόταν για μόνωση στο εσωτερικό του φούρνου, εκείνα τα χρόνια στην Κρήτη, και ειδικά στη Μεσαρά, ήταν δύσκολο να βρεθούν. Ο θόλος του φούρνου επειδή ήθελε πυρότουβλα, αλλά δεν υπήρχαν ή ήταν ακριβά για να αγοραστούν, μάζευαν για μήνες ότι κομμάτια έβρισκαν από σπασμένα σταμνιά, πιθάρια, πήλινα γαστριά (γλάστρες) , σπασμένα βρασκιά πήλινες κυψέλες μελισσών, σπασμένα τούβλα, γενικά ότι κεραμικό έβρισκαν! Πυρότουβλα άρχισε να κατασκευάζει ο Πετρακογιώργης στις Μοίρες, στο εργοστάσιο του από το 1946 –’47 και μετά. Τα σπασμένα κομμάτια αυτά όλα, τα λέγανε βίσαλα. Πολλοί μάλιστα στην Μεσαρά για να βρουν βίσαλα, πήγαιναν σε μέρη που υπήρχαν αρχαιότητες όπως στην Γόρτυνα, στο Ψιλό καστέλι, στου Βελούδη που υπήρχαν πιθάρια που έβαζαν μέσα τους νεκρούς και τους έθαβαν, στην Περβόλα όπου παλιά υπήρχαν εργαστήρια αγγειοπλαστικής, και όπου αλλού έβρισκαν σπασμένα πιθάρια ή πιατέλες σε κομμάτια τα μάζευαν. Κάποτε όμως είχαν τελειώσει και αυτά, και έτσι είχαν αρκεστεί σε σπασμένα σταμνιά και άλλα πήλινα είδη καθημερινής χρήσης . Ο χτίστης λοιπόν χάραζε με ένα καρφί και σπάγκο ένα κύκλο επάνω στην τοποθετημένη πυροκότα ι να τον κτίσει, που η διάμετρος του κύκλου θα ήταν από 1,50μ με 1,60 μ για μεσαίο φούρνο, και περί τα 2 μέτρα εσωτερικό για μεγάλο φούρνο. Στη συνέχεια έβρισκε τρία με τέσσερα λεπτά σανίδια, τα γύριζε σε καμπύλη όσο το άνοιγμα και έφτιαχνε τον θόλο σε ύψος από 1,5 μ μέχρι και 1,80 μέτρα. «Όσο ψηλότερος ήταν ο θόλος, τόσο καλύτερα» έλεγαν, γιατί στο επάνω μέρος αποθήκευε μεγάλη ποσότητα θερμοκρασίας, που ήταν χρήσιμη για να ψηθεί το ψωμί ή το φαγητό. Τα σανίδια αυτά τα κάρφωνε στο επάνω μέρος του θόλου, και κάτω τα στερέωνε με άλλα ξύλα, για να είναι συμπαγής η όλη κατασκευή του θόλου. Λέμε έβρισκε απλά σανίδια, γιατί τα κόντρα πλακέ ήταν ακριβά τότε και δυσεύρετα. Άρχιζε από χαμηλά να χτίζει ο τεχνίτης τα βίσαλα με λάσπη από άργιλο και ανέβαινε προς τα πάνω. Άλλοι χτίστες έχτιζαν απ’ έξω, κι άλλοι έμπαιναν από μέσα αι έχτιζαν. Υπήρχαν σπουδαίοι μαστόροι, που έμπαινα μέσα και έχτιζαν λίγο - λίγο τον θόλο, χωρίς καν να χρησιμοποιούν κανένα καλούπι! Όταν έπεφτε σε κενό κείνος που χρησιμοποιούσε θολωτό καλούπι με τάβλες, το έστριβε λίγο – λίγο, για να ακουμπάνε και πάλι τα βίσαλα, και συνέχιζε να χτίζει, ώσπου τον έχτιζε ολόκληρο. Μονάχα στο επάνω μέρος στο τελείωμα άφηνε μια τρύπα, περίπου δέκα πόντους διάμετρο, για να φεύγει ο καπνός στο άναμμα του φούρνου. Συνήθως εκεί έχτιζαν τον λαιμό ενός σπασμένου σταμνιού. Η τρύπα αυτή είχε ειδική ονομασία, και λεγόταν «του φούρνου η κατσούλα»! Μάλιστα στη Γαλιά υπήρχε και το εξής σχετικό τετράστιχο: «Ο κάτης μας (ο γάτος)εψόφισε στου φούρνου τη κατσούλα να περιμένει το ψωμί να πάρει μια κουλούρα»! Ενώ στο Τυμπάκι έλεγαν: «Στου φούρνου τη κατσούλα και στση παρασθιάς τη τρούλα »!
Μπροστά από την είσοδο του θόλου, χτιζόταν άλλη σειρά πέτρες με στενόμακρη τρύπα 0.60 επί 30 εκατοστά, και έκαναν μια δεύτερη πόρτα που από επάνω είχε μια καμινάδα που στένευε προς τα πάνω και άφηνε μια τρύπα 15 Χ15 εκατοστά στο επάνω μέρος. Η τρύπα αυτή βοηθούσε στο να βγαίνει ο πολύς καπνός κατά το άναμμα του φούρνου.
Δ) Το χτίσιμο εξωτερικά στο δεύτερο επίπεδο
Αφού χτιζόταν και ο θόλος, τότε άρχιζε και το χτίσιμο με πέτρα εξωτερικά, αλλά το χτίσιμο από εδώ και πάνω δεν ήταν συνήθως μισό μέτρο αλλά 30 εκ. πάχος. Όταν χτιζόταν μέχρι επάνω το τοιχίο με πέτρα, το κενό μέσα γέμιζε με κοσκινισμένο αργιλόχωμα, το οποίο λειτουργούσε σαν μονωτικό κι αυτό, να μην φεύγει η ζέστη, και δεν έπρεπε να έχει πέτρες γιατί μπορούσε να ασβεστοποιηθούν.
Ε) Η σκεπή του φούρνου
Στο πάνω - πάνω μέρος αντί σκεπής επάνω στο χώμα, έβαζαν πάλι λάσπη πέντε με εφτά πόντους πάχος, από το ειδικό μείγμα λεπίδας και αργιλόχωμα. Τέλος, και άμα ξεραινόταν η λάσπη σε αυτό το σημείο, τότε έμπαινε στην οροφή του φούρνου ένα άλλο ειδικό μαύρο χώμα για στεγανοποίηση του φούρνου, τη λεγόμενη μαύρη λεπίδα. Η μαύρη λεπίδα αυτή, ήταν ένα πολύ ομοιογενές χώμα, δεν άφηνε το νερό να περάσει στο εσωτερικό του φούρνου, το οποίο χρησιμοποιούσαν το ίδιο και στις οροφές των σπιτιών. Η καλή μαύρη λεπίδα βρισκόταν μέσα σε στοές βαθιά μέσα στη γη, όπως ήταν στον γνωστό Λεπιδόλακκο στα Σκούρβουλα. Μάλιστα τα παλιά χρόνια ακουγόταν συχνά η φράση: «Το μαύρο λεπιδάκι, το βγάνει το κολάκι», που σήμαινε τότε, πως για να αποχτήσεις αυτό το καλό μαύρο χώμα, μπορούσε να κινδυνεύσεις να γίνει κατολίσθηση και να σε καταπλακώσει το χώμα, δηλαδή να σε βγάλει από τη ζωή.
Το πρώτο άναμμα του φούρνου
Όταν είχαν τελειώσει οι εργασίες όλες του χτισίματος του φούρνου, τότε έπρεπε να γίνει το «ξέκαμα του φούρνου». Πρώτα τον άναβαν με λεπτά ξύλα όπως θυμάρια, θρούμπες αστοιβίδες κλπ, για να καούν και τα σανίδια στο εσωτερικό του θόλου, αλλά και για να στεγνώσει σιγά – σιγά όλος ο φούρνος. Στη συνέχεια ανέβαζαν τη θερμοκρασία βάζοντας και πιο χονδρά ξύλα τα λεγόμενα «κλαδερά», όπως ασπαλάθους, κατσοπρίνια, σκίνους, πουρνάρια κλπ, και στο τέλος έβαζαν και κούτσουρα. Για να ξεκάψει σωστά ο φούρνος στο τέλος ήθελε πολύ δυνατή φωτιά, ώστε να γίνουν πυρίμαχα όλα τα υλικά που βρίσκονται μέσα στο φούρνο. Αν πετώντας ένα γυάλινο αντικείμενο μέσα, κι αυτό άρχιζε να λιώνει, ήταν το σημείο που είχε ανέβει η θερμοκρασία τόσο, ώστε να πετύχουν το σκοπό τους. Ο φούρνος αν άναβε το πρωί μέχρι το βράδυ, με τον τρόπο που αναφέραμε, ήταν έτοιμος για χρήση. Όταν ήθελαν να φτιάξουν ψωμί ή να ψήσουν φαγητά, άναβαν κανονικά τον φούρνο με ξύλα, στη συνέχεια τραβούσαν με ένα σίδερο τα αναμμένα κάρβουνα σε μια γωνιά, και τον υπόλοιπο πάτο τον σκούπιζαν καλά με τον λεγόμενο «πανιστή» που ήταν δεμένα σε ένα μακρύ ξύλο (ή αργότερα σωλήνα), πανιά ή ένα παλιό τσουβάλι, το οποίο έβρεχαν πρώτα στο νερό. Όταν έβαζαν για να ψήσουν κάτι, έκλειναν την κεντρική τρύπα της οροφής την κατσούλα με ένα πέτρινο πλακάκι ή άλλο πυρίμαχο υλικό, αλλά και την εξωτερική είσοδο του φούρνου με ένα ανεξάρτητο σιδερένιο πορτάκι, που ήταν μια λαμαρίνα βαρέως τύπου, τετράγωνη, και από επάνω είχε σχήμα οβάλ. Το πορτάκι αυτό ήταν ανάλογο με την είσοδο, για να την καλύπτει πλήρως. Ανάλογα το μέγεθος του είχε ένα ή δυο χερούλια, που όταν έκαιγε τα πιάνανε με πανιά.
Υπήρχαν δυο ειδών φούρνοι
Υπήρχαν δυο ειδών φούρνοι, ο ένας ήταν αυτός που περιγράψαμε παραπάνω, και ο άλλος είχε τρύπα στο κέντρο της βάσης, η οποία κατά το άναμμα ήταν σκεπασμένη με πυρίμαχο πλακάκι. Όταν είχαν καεί τα ξύλα και γινόταν όλα αναμμένα κάρβουνα, τότε έβγαζαν το πλακάκι, και αντί να σωριάζουν τα κάρβουνα σε μια γωνιά, τα έριχναν κάτω από την τρύπα, και την σκέπαζαν και πάλι με το πλακάκι. Πέρναγαν μετά τον πάτο με τον πανιστή, και στη συνέχεια έβαζαν το ψωμί ή τα ταψιά με τα φαγητά. Η ζέστη πλέον θα ερχόταν από κάτω, και όχι μέσα στο φούρνο. Αυτό όμως το σύστημα δεν επεκράτησε και πολύ, διότι δεν αξιοποιούνταν σωστά το κάτω επίπεδο, και δεν μπορούσε να γίνει κοτέτσι είτε χώρος για το σκύλο, είτε ακόμα χώρος για να βάζουν μέσα κούτσουρα, ταψιά κλπ. Δεν βοηθούσε λοιπόν ιδιαίτερα με το να ρίχνουν κάτω εκεί τα αναμμένα κάρβουνα, αν και πρακτικά η όλη κατασκευή μόνο για χρήση φούρνου, θα ήταν μια καλή και πρακτική λύση, να έρχεται η ζέστη από κάτω.
Οι παλαιότεροι φούρνοι της Γαλιάς
Οι φούρνοι στα χωριά έπαιξαν πολύ σπουδαίο ρόλο στα έθιμα του κάθε χωριού, γιατί δεν ήταν λίγες οι φορές, που σε γάμους ή βαφτίσεις άναβαν 4 με 5 φούρνοι για τα ψητά, για να υποδεχτούν τους καλεσμένους! Κατά μαρτυρία του κου Μύρωνα Μαραγκάκη, ο παλαιότερος φούρνος του χωριού μας ήταν εκείνος της Μπελαδοφωτεινιάς (πριν το 1920) δίπλα από την εκκλησία, που γκρεμίστηκε για να μεγαλώσει το προαύλιο. Ο φούρνος του Σγουράφου (1920). Ο φούρνος του Μαραγκού (1925). Ο φούρνος του Παπαδογιαννάκο(πριν το 1930). Ο φούρνος του Φανουροζαχάρη (1935). Ο φούρνος του Δράκο (1938). Ο φούρνος ου Δαμιανοβασίλη (πριν το 1940). Ο φούρνος του Ζουρίδη (1940). Επίσης οι φούρνοι του Βολικού, του Ρετζεπομανώλη, του Χρονογιώργη στο Μονόχωρο και άλλοι.
(Ευχαριστούμε τον κ. Μύρωνα Μαραγκάκη, τον κ. Γιάννη Κυριακάκη, και τον κ. Μανώλη Νιοτάκη, για τις πληροφορίες επάνω στο θέμα)
