Πέρασαν κιόλας 11 χρόνια...

Από τη μέρα που "έφυγε" νεότατος ο Βιαννίτης Βυζαντινολόγος
Ήταν 11 Νοεμβρίου του 2010, όταν ένα ανήσυχο και φωτεινό μυαλό "έσβηνε" για πάντα, μόλις στα 49 του.
Ο Βιαννίτης βυζαντινολόγος, Τίτος Παπαμαστοράκης, ήταν νεοδιόριστος στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, όπου είχε εκλεγεί παμψηφεί σε θέση αναπληρωτή καθηγητή της Βυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης.
Όπως διαβάζουμε σε κείμενο της Σοφίας Kαλοπίση - Βέρτη*, είχε προηγηθεί η πολυετής θητεία του στο Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας του Πανεπιστημίου του Αιγαίου. Εκεί, μόνος αυτός, ιστορικός της τέχνης, ανάμεσα σε ανθρωπολόγους, κοινωνιολόγους και ιστορικούς θα μπορούσε να μείνει αδιάφορος, απομονωμένος, ξένο σώμα σε ένα τμήμα με διαφορετικό προσανατολισμό. Αλλά η αδιαφορία και η απομόνωση δεν συγκαταλέγονταν ποτέ στις επιλογές του Τίτου. Δούλεψε για το Πανεπιστήμιό του με πάθος, το πλούτισε με την παρουσία του και πλούτισε κι ο ίδιος, θέτοντας στις δικές του έρευνες πρωτοποριακά ερωτήματα, δανεισμένα από επιστημονικούς κλάδους με τους οποίους οι βυζαντινές σπουδές σπάνια διαλέγονται.
Η επιστημονική προσφορά του Τίτου Παπαμαστοράκη, στα 25 χρόνια της δραστηριότητάς του, ήταν μεγάλη. Ένα βιβλίο - αναφορά για τον διάκοσμο των παλαιολόγειων τρούλων στη Βαλκανική Χερσόνησο, μία πολυσέλιδη συμμετοχή σε συλλογικό έργο, 30 άρθρα και ισάριθμες περίπου συμμετοχές σε ελληνικά και διεθνή συνέδρια και επιστημονικές συναντήσεις. Δεν μετράει όμως μόνο η ποσότητα του έργου του ούτε μόνο το εύρος των ενδιαφερόντων του, που συμπεριέλαβε θέματα από τη μνημειακή ζωγραφική, τις εικόνες, τα αντικείμενα μικροτεχνίας, την εικονογραφία. Μετράνε κυρίως η οπτική του και οι καινοτόμες ερμηνευτικές προσεγγίσεις του. Ο Τίτος έδωσε έμφαση στο συμβολικό και ιδεολογικό περιεχόμενο των συνθέσεων, στον συσχετισμό με την κοινωνική και ιστορική πραγματικότητα της εποχής. Ανίχνευε τις προθέσεις του κτήτορα, τον ρόλο του καλλιτέχνη. Η αυτοκρατορική ιδεολογία και η πολιτική προπαγάνδα, τα σύμβολα της εξουσίας, οι αντιλήψεις της βυζαντινής αριστοκρατίας και των εκκλησιαστικών αξιωματούχων ήταν στο επίκεντρο των μελετών του. Αλλά ασχολήθηκε και με άλλα θέματα που είναι στην αιχμή της διεθνούς έρευνας, όπως η λατρεία, οι σταυροφορικές εικόνες και ο καθημερινός βίος στη μεσαιωνική κοινωνία. Τα διπλωματικά δώρα και οι συμβολισμοί τους, ο ρόλος του συλλέκτη στη βυζαντινή κοινωνία, οι μηχανισμοί αμαύρωσης και καταστολής της ιστορικής μνήμης δείχνουν επίσης το εύρος των επιστημονικών προβληματισμών του.
Το έργο του είχε απήχηση όχι μόνο στην ελληνική αλλά και τη διεθνή επιστημονική κοινότητα και ο ίδιος είχε κερδίσει την εκτίμηση κορυφαίων βυζαντινολόγων απ' όλο τον κόσμο. Ικανός ερευνητής, ευφυής μελετητής, με συνδυαστική και πρωτότυπη σκέψη, κριτικός έως ανατρεπτικός, ανασκεύαζε συχνά καθιερωμένες απόψεις. Μεθοδολογικά καλλιέργησε τον συνδυασμό εικαστικών και γραπτών ιστορικών και φιλολογικών πηγών που αντικατοπτρίστηκε στις συνεργασίες του με εκλεκτούς συναδέλφους από τον χώρο της βυζαντινής φιλολογίας.
Το 2003, ο Τίτος Παπαμαστοράκης εξελέγη μέλος του Δ.Σ. της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας. Υπήρξε δραστήριο μέλος, πάλευε με πάθος να εφαρμοστούν νέες ιδέες, να γίνει καλύτερο το ετήσιο συνέδριο και το ετήσιο περιοδικό.
Ο θάνατος πρόλαβε τον Τίτο και σε μία σημαντική καμπή της επιστημονικής του σταδιοδρομίας. Με ευρύ και διεθνώς πλέον καταξιωμένο έργο, θα γύριζε μία νέα σελίδα στην πορεία του, που πολύ λαχταρούσε, με τη διδασκαλία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Το όνειρό του να μεταλαμπαδεύσει τις γνώσεις του, την επιστημονική του μεθοδολογία, τη συνθετική του προσέγγιση αλλά και τον ενθουσιασμό του και να διαπλάσει νέους επιστήμονες, δεν πραγματοποιήθηκε. Η μοίρα υπήρξε αδυσώπητη.
Το κενό που άφησε είναι δυσαναπλήρωτο. Η μνήμη του όμως, έχει μείνει ζωντανή γιατί η επιστημονική του παρακαταθήκη άνοιξε νέους δρόμους και η συμμετοχικότητά του στις δράσεις των βυζαντινών αρχαιολόγων υπήρξε μεγάλη.
Έπαθλο στη μνήμη του
Το Διοικητικό συμβούλιο της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρίας, μετά από πρόταση της οικογένειας του πρόωρα εκλιπόντος αναπληρωτή καθηγητή βυζαντινής αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Τίτου Παπαμαστοράκη (1961-2010) θέσπισε το 2013 ομώνυμο έπαθλο στη μνήμη του. Το βραβείο Τίτου Παπαμαστοράκη απονέμεται σε αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή εγκεκριμένη από ελληνικά πανεπιστήμια, με θέμα που άπτεται των ενδιαφερόντων του αείμνηστου βυζαντινολόγου (τέχνη και ιδεολογία, ζωγραφική, μικροτεχνία, της περιόδου από το τέλος της εικονομαχίας μέχρι την άλωση της Κωνσταντινούπολης).
Το βραβείο απονέμεται ανά διετία και συνοδεύεται από χρηματικό ποσόν ύψους 2.000 ευρώ. Απευθύνεται σε υποψηφίους οποιασδήποτε ηλικίας και υπηκοότητας, τα υποβαλλόμενα έργα των οποίων κρίνει επιτροπή ανώνυμων κριτών που ορίζει το Διοικητικό Συμβούλιο της ΧΑΕ. Η απονομή του βραβείου πραγματοποιείται στο εκάστοτε Συμπόσιο που ακολουθεί την προκήρυξή του. Η προκήρυξη με τους όρους συμμετοχής ανακοινώνεται διά της ιστοσελίδας της Εταιρείας και με ενημέρωση προς τα μέλη της και την επιστημονική κοινότητα.
* Η κ. Σοφία Καλοπίση - Βέρτη είναι καθηγήτρια Βυζαντινής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και πρόεδρος της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας.