Οι ημέρες του Πάσχα, εν όψει μάλιστα της εορτής της Ανάστασης, ως της κυρίας εορτής των Χριστιανών, είναι πρόσφορες για αναστοχασμό και ψύχραιμη προσέγγιση της σύγχρονης κοινωνίας, μέσα από διάφορα ρεύματα ιδεολογιών, θέσεων και απόψεων με αναφορά στην επίδραση που μπορεί να έχουν τα θρησκευτικά δόγματα στις κοινωνικές σχέσεις παραγωγής
Ένα από τα «ζητήματα» που μπορούν να «συζητηθούν» είναι και εκείνο της σχέσης του «Προτεσταντισμού με τον Καπιταλισμό».
Πολλοί υποστηρίζουν ότι παρά που έχει παρέλθει η «μοντέρνα εποχή» (ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ) των ιδεολογιών της χειραφέτησης, η «μεταμοντέρνα εποχή» όπως διαμορφώνεται, ειδικώς στις συνθήκες της πληροφορικής, υποτάσσει τον άνθρωπο στην Αρχή της Αποδοτικότητας.
Στην Αρχή αυτή αποδίδονται όλες οι πολιτικές που περιορίζουν τα δικαιώματα του εργαζόμενου, ακόμη και τα κεκτημένα του. Πρόδηλο είναι δε ότι στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, το «μεταμοντέρνο» εισέρχεται στην προβληματική της οργάνωσης και της νομιμοποίησης της μεταβιομηχανικής-ψηφιακής κοινωνίας. Περαιτέρω, μέσω της «μεταδημοκρατίας», που σημαίνει ότι στη λήψη αποφάσεων η οικονομία επιβάλλεται στην πολιτική, με τρόπο συστηματικό υπηρετείται το καπιταλιστικό σύστημα επικουρούμενοι απο τις Αρχές του Προτεσταντισμού. Με βάση αυτό ως προδιάθεση, ας τεθούν υπ’ όψιν στο ασφυκτικό αυτό περίγραμμα τα εξής:
Η ΤΡΙΧΟΤΟΜΗΣΗ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΥ
Η έλευση του Ιησού διαμόρφωσε ένα άλλο πολιτισμό. Ασφαλώς τα επιμέρους Δόγματα (λόγω της διάσπασης που έλαβε χώρα στο πλαίσιο της Χριστιανικής πίστης), διαμόρφωσαν και επιμέρους αντιλήψεις περί του Θείου, περί του τρόπου άσκησης των θρησκευτικών καθηκόντων και λατρείας και εν τέλει περί του τρόπου που πρέπει σε μια κοινωνία να συμβιούν και να συμπεριφέρονται οι άνθρωποι. Είναι πρόδηλο ότι η βασική τριχοτόμηση του Χριστιανισμού σε Ορθόδοξους, Καθολικούς και Προτεστάντες, διαμόρφωσε επιμέρους αντιλήψεις και επιμέρους συνειδήσεις, αναφορικώς όχι μόνο με την ατομική συμπεριφορά, αλλά και την κοινωνική συμβίωση – με συνέπεια αυτές οι αντιλήψεις και αυτές οι συνειδήσεις να επιδρούν στο κοινωνικό γίγνεσθαι.
Στις μέρες μας, που ζούμε την «εποχή της παγκοσμιοποίησης», προκριματίζει και η έννοια της «μεταδημοκρατίας».
Η δογματική της παγκοσμιοποίησης εστιάζει σε μια βασική διαπίστωση: ότι απονέμεται πρωτοκαθεδρία της οικονομίας απέναντι στην πολιτική. Παραλλήλως, στη «νέα αυτή τάξη πραγμάτων»: (α) ο τόκος παραμένει ως αξίωση με «ηθικό φορτίο» , (β) το «χρήμα« συνδέεται με το «χρόνο», (γ) «η ευθύνη του ατόμου» είναι «η βάση της κοινωνικής συμπεριφοράς», άλλωστε το άτομο απολογείται προσωπικώς στο Θείο, (δ) «η κοινωνική αλληλεγγύη» συγκρούεται με την «ευθύνη του ατόμου», με συνέπεια (ε) να ενισχύεται «αυτοδικαίως» απο τον ιδιοκτήτη των μέσων παραγωγής ως αξίωμα «η εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο» μέσα απο τη διαδικασία δημιουργίας υπεραξίας, όπως την ανέλυσε ο Καρλ Μαρξ.
Η επικράτηση αυτών των αντιλήψεων αφορούν βασικές επιμέρους Αρχές του Προτεσταντισμού και χαρακτηρίζουν ευθέως το Καπιταλιστικό σύστημα.
από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό
Κύρια αναφορά όμως, σε σχέση με την κατάρρευση του φεουδαρχικού συστήματος, και την εισαγωγή στους καπιταλιστικούς τρόπους παραγωγής, πρέπει να γίνει με βάση τη θρησκευτική μεταρρύθμιση που ξεκίνησε στη Γερμανία το 1517 με το Μαρτίνο Λούθηρο (Martin Luther). Από το ιστορικό αυτό στάδιο και μετά ο Χριστιανισμός κυρίως διαμορφώνεται σε τρεις επιμέρους κλάδους ή δόγματα, που αποτελούν την Ορθοδοξία, τον Καθολικισμό και τον Προτεσταντισμό (protest=διαμαρτυρία).
Ανεξαρτήτως του φαινομένου των προκαπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής, η κατάρρευση του μεσαιωνικού συστήματος της φεουδαρχικής κοινωνίας επέδρασε σε όλες τις παραγωγικές διαδικασίες της περιόδου. Από το ιστορικό αυτό σημείο και μετά αρχίζει να διαμορφώνεται μια νέα τάξη πραγμάτων, όπου ο άνθρωπος εκτός του περιγράμματος του φέουδου ήταν πλέον ελεύθερος να ενεργήσει και να σκεφτεί με τρόπο ανεξάρτητο. Να γίνει δηλαδή κυρίαρχος του εαυτού του και να διαθέσει τη ζωή του κατά την κρίση του και όχι όπως του επιβαλλόταν στο καθεστώς της φεουδαρχίας.
οι Αρχές του Προτεσταντισμού
Την περίοδο του μεσαίωνα ο άνθρωπος εργαζόταν κάτω από μια συγκεκριμένη ανάγκη και ένα συγκεκριμένο σκοπό. Να κερδίσει απλώς το ψωμί του. Δεν υπήρχε δηλαδή ανάγκη, όπως επισημαίνει και ο Μάξ Βέμπερ (Max Weber), να εργάζεται κάποιος περισσότερο προκειμένου να εξασφαλίσει το πατροπαράδοτο βιοτικό του επίπεδο. Ωστόσο η εξέλιξη του καπιταλισμού συμπίπτει με την καθιέρωση, σε μεγάλη έκταση, του Προτεσταντισμού και ιδρύονται τα νέα δόγματα κοινωνικής συμπεριφοράς και οικονομίας.
Η συνύπαρξη αυτή αναδεικνύει πράγματι μια νέα τάξη πραγμάτων. Το δόγμα πια δεν αφορά την εξασφάλιση του πατροπαράδοτου βιοτικού επιπέδου, αλλά την ανάδειξη μιας επιτυχημένης τάξης μέσα στην κοινωνία. Η τάξη αυτή επωφελήθηκε των παραγωγικών σχέσεων σε τέτοιο βαθμό που κατόρθωσε να αποκτήσει αληθινό πλούτο και εξ αυτού οικονομική, κοινωνική και πολιτική δύναμη.
Ταυτοχρόνως ο Προτεσταντισμός διαμόρφωσε μια συγκεκριμένη αντίληψη περί εργασίας. Ιδιαιτέρως στον Καλβινισμό που εντάσσεται προδήλως στον Προτεσταντισμό, οι κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες οδήγησαν τον «διαμαρτυρόμενο άνθρωπο» στο να αναδείξει ως κυρίως έννομο αγαθό την επαγγελματική του προσπάθεια με ιδιαίτερη έμφαση στα αποτελέσματά της. Δηλαδή αποδιδόταν ιδιαίτερη έμφαση στην επιχειρηματική επιτυχία ή αποτυχία.
Και ενώ το πνεύμα του Καπιταλισμού (λόγω των προκαπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής) προϋπήρχε της έναρξης της μετάβασης στην καπιταλιστική διαδικασία παραγωγής, ο Προτεσταντισμός άσκησε θετική κα άμεση επίδραση για την καθιέρωση του Καπιταλισμού. Το δόγμα που κυρίαρχησε απέβλεπε στην επιβεβαίωση να ανήκει κάποιος στην αριστοκρατία των εκλεκτών και επιτυχημένων μέσα από τη σκληρή εργασία.
Ταυτοχρόνως στο πλαίσιο της νέας δογματικής για την παραγωγή και την οικονομία, η προτεσταντική αντίληψη και ηθική εναντιώθηκε στην υπερκατανάλωση, την οποία θεώρησε πλεονεξία και τούτο γιατί κρίθηκε ότι αυτή η υπερκατανάλωση εμπόδιζε τη συσσώρευση του κεφαλαίου και επομένως την προοπτική της επένδυσης, που είναι και η καρδιά της καπιταλιστικής νοοτροπίας και λογικής.
Έτσι ο Προτεσταντισμός εστίασε ιδιαιτέρως στην αντίληψη του «διαμαρτυρόμενου ανθρώπου» γύρω από το χρήμα και το κεφάλαιο, ενώ παραλλήλως αναδείχθηκε η τοκοφορία ως θετικό συνεπακόλουθο της πίστωσης. Ο τόκος που αφορά θεμέλιο της καπιταλιστικής λογικής, νομιμοποιήθηκε ιστορικώς μετά τη γαλλική επανάσταση, ενώ πριν την επικράτηση του προτεσταντικού δόγματος ο τόκος εθεωρήτο «απαξία». Ωστόσο, με την επικράτηση του Προτεσταντισμού ο τόκος αποκαταστάθηκε ως απολύτως ηθικός και νόμιμος.
Παραλλήλως στις βασικές θέσεις του Προτεσταντισμού ταυτίστηκε και ο χρόνος με το χρήμα. Η διατύπωση του αξιώματος ότι «ο χρόνος είναι χρήμα», αφορά ανεπιφυλάκτως προτεσταντική ηθική και αντίληψη.
Παραλλήλως η προτεσταντική ηθική στο πρότυπο της κοινωνικής διαβίωσης καθιέρωσε και την αρχή αποτροπής της ιδιαίτερης κατανάλωσης. Έτσι επεβλήθη η αρχή «να ζεις με όσα έχεις».
Ταυτοχρόνως στον Προτεσταντισμό απαξιώνεται πλήρως η έννοια της κοινωνικής αλληλεγγύης. Έτσι ενισχύεται αυτοδικαίως η αρχή της εκμετάλλευσης του ανθρώπου από άνθρωπο. Ο Προτεσταντισμός καθιέρωσε το δόγμα ότι «η φιλανθρωπία δεν είναι λύση». Και η φιλανθρωπία κατά το δόγμα αυτό δεν είναι λύση, καθόσον για τον προτεστάντη «η ευθύνη ανήκει στο άτομο». Και τούτο γιατί το άτομο έχει τον απόλυτο έλεγχο των πράξεών του, οπότε η αλληλεγγύη προς αυτό, εφόσον πάσχει, ευρίσκεται σε απόλυτη αντίθεση με την ηθική αρχή της ατομικής ευθύνης. Το άτομο που δρα στο κοινωνικό σύνολο, στην κοινωνία και στην οικονομία, έχει τον απόλυτο έλεγχο των πράξεών του και είναι υπεύθυνο αυτών.
Έτσι αναπτύσσεται μια τιμωριτική αντίληψη γύρω από τα άτομα, τις οικογένειες ή τις οργανωμένες κοινωνίες που κατά το προτεσταντικό δόγμα έκαναν υπέρβαση των δυνατοτήτων τους ως προς την κατανάλωση και την εξυπηρέτηση διαβίωσης βιοτικού επιπέδου, που δεν θα έπρεπε να τους ανήκει ή να τους αναλογεί.
Με τα προαναφερόμενα που εξ αντικειμένου «ασφυκτιούν» στο παρόν περίγραμμα και δεν επιτρέπουν περαιτέρω ανάπτυξη, δίδεται μια εξήγηση για την επικράτηση του σκληρού πυρήνα στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Σε κάθε περίπτωση υπάρχει ένα συμπέρασμα: ότι το προτεσταντικό δόγμα κυριαρχεί σήμερα στα «κέντρα λήψης των αποφάσεων» στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
—————————-
* Ο Πέτρος Μηλιαράκης δικηγορεί στα Ανώτατα Ακυρωτικά Δικαστήρια της Ελλάδας και στα Ευρωπαϊκά Δικαστήρια του Στρασβούργου και του Λουξεμβούργου (ECHR και GC – EU).
