Μια μέρα σαν σήμερα το 1943, στην κοιλάδα της Κάτω Σύμης λαμβάνει χώρα το κορυφαίο από μια σειρά αμφιλεγόμενων ιστορικά γεγονότων, που είχε ως συνέπεια το μεγαλύτερο ολοκαύτωμα στην Κρήτη και το 2ο μεγαλύτερο στην Ελλάδα, το Ολοκαύτωμα της Βιάννου.
Ο Γιώργος Χρηστάκης στο βιβλίο του, «Επαρχία της Βιάννου 1940-1945» αναφέρει: «Από 1/1/1943, παρουσιάζεται στην επαρχία της Βιάννου το πρώτο οργανωμένο ένοπλο τμήμα της Εθνικής Αντίστασης με επικεφαλής το Μανώλη Μπαντουβά και σε στενή συνεργασία με τις οργανώσεις των χωριών, οι οποίες προχώρησαν αμέσως στην οργανωμένη συγκέντρωση τροφίμων και άλλων εφοδίων, που τα προωθούσαν στην Κάτω Σύμη . Από κει προωθούνταν στην τοποθεσία Χαμέτη, θέση που κρίθηκε κατάλληλη για λημέρι. Στην πρώτη αυτή ολιγομελή ομάδα, εκτός από τους Μανόλη και Χρήστο Μπαντουβά και τον Γιάννη Ποδιά βρίσκονταν και οι: Γιώργος Νιργιανός, Δημήτρης Παππάς, Αναστάσιος Μπουτζαλής, Χρήστος Ζαμπετάκης, Αντώνης Καρράς, Ζαχαρίας Χαιρέτης και άλλοι. Όμως μέρα με τη μέρα, νέοι πατριώτες πλαισιώνουν την ομάδα των ανταρτών στου Χαμέτη. Καταδιωκόμενοι από τους κατακτητές κατέφευγαν στο λημέρι».
Ο ρόλος της αντίστασης δεν ήταν σημαντικός μονάχα σε τοπικό επίπεδο, αλλά σε παγκόσμιο, αφού οι Γερμανοί είχαν ένα επιπλέον πρόβλημα που δεν υπολόγιζαν και τους ανάγκαζε να κρατούν στην Κρήτη ισχυρές στρατιωτικές δυνάμεις.
Ο τόπος βουίζει το καλοκαίρι του 1943 από τις φήμες πως ετοιμάζεται απόβαση των συμμάχων στα παράλια της Βιάννου ή της Ιεράπετρας, με σκοπό τον αφοπλισμό των Ιταλών και στη συνέχεια, με τις ισορροπίες να αλλάζουν σημαντικά, θα αποτιναζόταν μια και καλή ο Γερμανικός ζυγός.
Ο Μουσολίνι ανατρέπεται στις 27 Ιούλη του 43' και οι Ιταλοί στις 8 Σεπτέμβρη συνθηκολογούν. Τα αλυσιδωτά περιστατικά που θα οδηγήσουν στην ανείπωτη τραγωδία της Βιάννου, έχουν ξεκινήσει.
Οι ομάδες των ανταρτών έχουν αρχίσει από καιρό να διαφωνούν για την επόμενη μέρα του πολέμου. Ο Καπετάν Μανόλης Μπαντουβάς και οι εκπρόσωποί του, διαφωνούν κάθετα με την πρόταση του Ε.Α.Μ., να τεθεί και ο όρος ότι μετά την απελευθέρωση, θα γίνει δημοψήφισμα για να καθορίσει ο ελληνικός λαός το πολίτευμα με το οποίο επιθυμεί να κυβερνηθεί.
Χαράματα 10ης Σεπτεμβρίου 1943
Τα χαράματα αυτής της μέρας, σημειώνεται ένα από τα πιο αμφιλεγόμενα περιστατικά της περιόδου. Τρεις άνδρες του Μπαντουβά, εισβάλουν στο φυλάκιο της Κάτω Σύμης τη νύχτα και επιχειρούν να συλλάβουν κοιμώμενους δύο Γερμανούς στρατιώτες, όμως ακολουθεί μάχη κατά την οποία οι Γερμανοί σκοτώνονται. Οι αντάρτες κρύβουν τα πτώματα σε μια σπηλιά, όμως γρήγορα η εξαφάνιση των στρατιωτών, σημαίνει συναγερμό στις τάξεις των κατακτητών.
Νύχτα 11ης Σεπτεμβρίου
Τη νύχτα αυτή, στον Άγιο Βασίλειο, συνεδρίασε κλιμάκιο της επαρχιακής επιτροπής και εξέφρασε τις ανησυχίες του για τις πιθανές αντιδράσεις των Γερμανών. Ο Διοικητής των γερμανικών δυνάμεων της Άνω Βιάννου ταγματάρχης Ρίχτερ, ύστερα από την ενημέρωση που είχε από τον αγροφύλακα του Συκολόγου Μανόλη Ζαχαράκη, έκανε σχετική αναφορά στο Διοικητή των γερμανικών δυνάμεων του Ν. Ηρακλείου στρατηγό Μύλλερ, που είχε την έδρα του στο Βενεράτο. Η εξαφάνιση των δύο Γερμανών θεωρήθηκε ύποπτη και δόθηκε διαταγή να κινηθούν γερμανικές δυνάμεις προς τη Σύμη και να εκλείψει κάθε ζώσα ύπαρξη στην περιοχή του χωριού.
12 Σεπτεμβρίου
Ημέρα Κυριακή, από τις πρώτες πρωινές ώρες στην Άνω Βιάννο, στην πλατεία, είχαν σταθμεύσει πολλά γερμανικά αυτοκίνητα και άλλα τροχοφόρα. (Ο αμαξιτός δρόμος τότε δεν προχωρούσε πέρα από την Άνω Βιάννο.)
Πάνοπλοι οι Γερμανοί με ελαφρύ και βαρύ οπλισμό, ξεκινούν για τη Σύμη συλλαμβάνοντας όποιον συναντούν στο δρόμο τους. Επιχειρούν να μπουν στο χωριό από την κοιλάδα, λάθος ανεξήγητο για τον καλύτερα εκπαιδευμένο στρατό του κόσμου.
Για προστασία από τους αντάρτες είχαν πιάσει αιχμαλώτους από τα γύρω χωριά τους οποίους είχαν βάλει μπροστά σαν ασπίδα και τους οποίους σκόπευαν να εκτελέσουν σαν αντίποινα για το φόνο των δυο στρατιωτών. Κατά τις 10 το πρωί της 12ης Σεπτεμβρίου αρχίζουν να μπαίνουν στην κοιλάδα με τους ομήρους μπροστά. Οι αντάρτες που αναγνώρισαν τους ομήρους χτύπησαν από ανατολικά, κι έτσι ενώ οι Γερμανοί χτυπήθηκαν, οι όμηροι ελευθερώθηκαν και ενώθηκαν με τους αντάρτες. Ακολούθησε μεγάλη μάχη στην περιοχή μεταξύ Σύμης και Πεύκου η οποία κράτησε μέχρι αργά και στην οποία ηττήθηκαν κατά κράτος οι Γερμανοί.
Ένας ολόκληρος λόχος τους διαλύθηκε. Ανεπιβεβαίωτος είναι ακόμη ο αριθμός των νεκρών τους. Οι υπόλοιποι πιάνονται όμηροι. Από τη μεριά των ανταρτών πέφτει ηρωικά μαχόμενος ένας μόνο: είναι ο 25χρονος Απόστολος Εμμ. Βαγιωνάκης, από τους Μύθους Ιεράπετρας.
Η αντίδραση των Γερμανών
Ο Γερμανός διοικητής της μονάδας που βρισκόταν στη Βιάννο, ύστερα από την πανωλεθρία του λόχου, που πήρε μέρος στη μάχη της Σύμης, ειδοποίησε στο Βενεράτο, που ήταν η έδρα του 65ου Συντάγματος Πεζικού, το Διοικητή της 22ης Μεραρχίας Friedrich-Wilhelm Muller. Εκείνος με τη σειρά του, τηλεφώνησε στο Διοικητή Φρουρίου Κρήτης Μπρούνο Μπρόγιερ στα Χανιά, από τον οποίο πήρε την προφορική διαταγή να ενεργήσει αμέσως και αποτελεσματικά με κάθε τρόπο που θα νόμιζε, εναντίον των ενόπλων ανταρτών και των κατοίκων της επαρχίας της Βιάννου. Ο Μύλλερ συνεργάστηκε με το διοικητή του 65ου Συντάγματος, που τον ξεπερνούσε σε κτηνώδη ένστικτα και, αντί να οργανώσουν εκστρατεία προς το βουνό, για να κτυπήσουν τους αντάρτες, αποφάσισαν να στραφούν εναντίον του άμαχου πληθυσμού της επαρχίας. Για το σκοπό αυτό διάλεξαν το διοικητή του 3ου τάγματος του 65ου Συντάγματος, ταγματάρχη Μάρτεν, που ξεπερνούσε τους άλλους δύο σε θηριωδία και αποκτήνωση και τον έστειλαν στη Βιάννο για να εφαρμόσει το σχέδιο των εκτελέσεων των κατοίκων και της καταστροφής των χωριών.
Εκτός από το υπό τον Μάρτεν, στη Βιάννο διατάχθηκε από το Μύλλερ και πήγε ακόμη επικεφαλής ενός τάγματος, ο φρούραρχος Ηρακλείου Στόκμπερκ αλλά και άλλες μονάδες που έφτασαν στην Άνω Βιάννο τη νύχτα και τις πρώτες πρωινές ώρες της 13ης Σεπτέμβρη.
Η διαταγή του Μύλλερ:
«Καταστρέψτε την επαρχία Βιάννου ( εννοεί και τα χωριά της επαρχίας Ιεράπετρας τα οποία στο σύνολό τους μέχρι και το 1934 ανήκαν στην επαρχία Βιάννου. Η μεταφορά τους στην επαρχία Ιεράπετρας που έγινε με το νόμο 5480/10-5-32 και εφαρμόστηκε το 1934, ασφαλώς , το 1943, δεν είχε καταχωρηθεί στους γερμανικούς επιτελικούς χάρτες).
Εκτελέσετε πάραυτα, χωρίς διαδικασία, τους άρρενες που είναι πάνω από 16 ετών και όλους που συλλαμβάνονται στην ύπαιθρο, ανεξαρτήτως φύλου και ηλικίας».
Την ίδια μέρα οι εφημερίδες δημοσίευσαν την παρακάτω γνωστοποίηση:
«Λόγω δολοφονικών επιθέσεων εναντίον τμημάτων Γερμανικού Στρατού, αίτινες επροξένησαν ζημίας, καθορίζεται η κατωτέρω περιοχή ως απαγορευμένη ζώνη. Δέον να εκκενωθεί αμέσως η περιοχή αυτή υφ’ όλων των κατοίκων. Όστις οραθή εις την περιοχή ταύτην, θα φονεύεται άνευ προειδοποιήσεως. Σύνορα της περιοχής: Νότιος ακτή-Δυτικώς μονής Άρβης-Ανατολικώς σύνορον Άνω Βιάννος-Δυτικώς σύνορον Παρσά-Ανατολικόν σύνορον Μύθοι-Ανατολικόν σύνορον Μύρτος-Νότιος Ακτή».
Ηράκλειον-Άγιος Νικόλαος 13-9-1943
461 ψυχές θυσιάζονται.
1000 περίπου κατοικίες λεηλατούνται και παραδίδονται στην πυρά...
Επιμέλεια:
Λευτέρης Σπανάκης
Πληροφορίες:
Γιώργος Χρηστάκης - "Επαρχία της Βιάννου 1940-1945"
Ηχώ της Βιάννου
Το Ολοκαύτωμα της Βιάννου (άρθρο Ιωάννας Γ. Δοργιάκη)
