Η δίκη των αξιωματικών της Ε.Ο.Κ. στο Ηράκλειο, 1943

Η κατάσταση στην κατεχόμενη Κρήτη κατά την περίοδο της δίκης των αξιωματικών της Ε.Ο.Κ. ν. Ηρακλείου και της εκτέλεσης των πέντε εξ αυτών (25 και 27 Οκτωβρίου 1943)

Τελειώνοντας το 1942 και μπαίνοντας στο 1943, μετά την ήττα του Ρόμελ και την παράδοση του Άφρικα Κορπ, το πεσμένο ηθικό του γερμανικού στρατού οδηγούσε πολλούς στρατιώτες σε αυτοκτονίες, ποικίλες αντιδράσεις για τον Χίτλερ και τον πόλεμο, φυλακίσεις και άγριους βασανισμούς των ύποπτων Γερμανών στρατιωτών (Βιάννος, σχετική αφήγηση Δημοσθένη Ραπτόπουλου, Απρίλιος 2003).

Και ενώ επικρατούσε αναβρασμός, καθώς αναμενόταν η βρετανική απόβαση — την οποία διέδιδαν με χίλιους τρόπους οι πολύπειροι από την αποικιοκρατία τους στην πολιτική Βρετανοί — ακόμη και μετά την απόβαση στη Σικελία (όπως φαίνεται και στα βρετανικά αλλά και στα γερμανικά αρχεία και στις ενσωματωμένες τους εκθέσεις), έναν άλλο πόλεμο ετοίμαζε η μεταπολεμική Ευρώπη. Γιατί ετοιμαζόταν κατά του Κομμουνισμού, δηλαδή της μεγάλης ως τότε συμμάχου κατά του Άξονα, Σοβιετικής Ένωσης.

Οι Γερμανοί διακήρυτταν επίσημα πως όλη μαζί πλέον η Ευρώπη και ο Κόσμος πρέπει να συστρατευτούν μαζί τους για να την αποτελειώσουν, ολοκληρώνοντας το έργο που ως τότε κατάφερε εναντίον της ο Χίτλερ στο ρωσικό μέτωπο. Ταύτιζαν την αντιγερμανική τάση με τον μπολσεβικισμό.

Ωστόσο, οι Γερμανοί είχαν κάνει «αστακό» την Κρήτη (και με την 22η Μεραρχία του Μίλερ), έτοιμοι για την απόβαση των Βρετανών στα ανατολικά παράλια της Βιάννου. Έτσι διευκόλυναν τις μεγάλες επιχειρήσεις των Συμμάχων (απόβαση στη Σικελία, 9-7-1943), οι οποίοι κατάφεραν τότε να συντονίσουν τις αντάρτικες οργανώσεις της Ελλάδας με το Σ.Σ.Μ.Α. (Συμμαχικό Στρατηγείο Μέσης Ανατολής).

Αρχές του 1943, το ακατάσχετο ρεύμα υπέρ του ΕΑΜ ώθησε τους Άγγλους, για τα μεταπολεμικά τους συμφέροντα, να οργανώσουν μεθοδευμένα την εξόντωσή του, χρησιμοποιώντας την πολιτική τους εμπειρία και την απειρία της ανέτοιμης πολιτικά ηγεσίας του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Με την άνοιξη του 1943 ξεκινά η επαναστατική έκρηξη της δεύτερης περιόδου της Κατοχής.

Και ενώ τον Μάρτιο του 1943 από τη Μέση Ανατολή διατάσσεται ο διμέτωπος αγώνας (κατά των Γερμανών και του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ), τα μέλη της Ε.Ο.Κ. θεωρούνται μέλη του Βασιλικού Ελληνικού Στρατού. Για την τρομοκράτηση του κρητικού λαού, οι Γερμανοί ιδρύουν το σώμα του λοχία Φ. Σούμπερτ. Στο μεταξύ, στο αντάρτικο της Δίκτης — που τροφοδοτούν και προστατεύουν τα χωριά της Ανατολικής Ιεράπετρας και της Βιάννου — ετοιμάζεται η διάσπαση.

Ως τον Απρίλιο του 1943, ο Μανόλης Μπαντουβάς, τελευταίος, αρνείται τον διαχωρισμό του αντάρτικου και, σε επιστολή του στον αρχηγό της Α.Ο.Α. (Αντάρτικη Ομάδα Ανωγείων), Στεφανογιάννη, υποστηρίζει τους κομμουνιστές και την ενότητα. Όμως τον Μάιο του 1943 μεταστρέφεται.

Με τις συζητήσεις των Μανόλη Μπαντουβά, Λη Φέρμορ και Μενέλαου Λιγνού τον Αύγουστο του 1943, ο Μπαντουβάς προσχώρησε στην Ε.Ο.Κ. και προχώρησε στον διαχωρισμό του αντάρτικου, που ξαναενώθηκε για λίγο στη μάχη της Σύμης (12-9-1943). Ακολούθησε η σφαγή στα χωριά της Βιάννου και η φυγή του Μπαντουβά στη Μέση Ανατολή (28-11-1943), μετά τα φοβερά γεγονότα στην Καλή Συκιά (4-10-1943).

Τρομοκρατία επικρατεί παντού στην Ελλάδα, ενώ μεταξύ των αντιστασιακών οργανώσεων διεξάγεται πλέον αγώνας αλληλοεξόντωσης και οι Άγγλοι οργανώνουν τον ελληνικό Εμφύλιο.

Μέσα σε αυτό το κλίμα δικάζονται (στις 25 Οκτωβρίου 1943) οι 22 αξιωματικοί της Ε.Ο.Κ. του Νομού Ηρακλείου και 4 πολίτες, και εκτελούνται στην Αγιά (το φοβερό «Χαϊδάρι» της Κρήτης) στις 27 Οκτωβρίου 1943 οι πέντε αξιωματικοί:
Αντώνης Μπετεινάκης, Εμμανουήλ Γιακουμάκης, Ιωάννης Ζωγραφάκης, Παναγιώτης Μπέρκης και Μιχάλης Πατεργιανάκης.

Οι υπόλοιποι «τη γλυτώνουν», γιατί οι Γερμανοί πείσθηκαν πως στόχος της Ε.Ο.Κ. είναι η εξόντωση των κομμουνιστών και όχι των κατακτητών, με τη διαβεβαίωση και του Στυλιανού Γιαμαλάκη (βλ. ΓΕΣ/ΔΙΣ).

Είναι άραγε δυνατόν, ένα χρόνο σχεδόν μετά τη δημιουργία της Ε.Ο.Κ., η γερμανική κατασκοπεία να μην γνώριζε την Ε.Ο.Κ. και τον προορισμό της;

Οι Γερμανοί εξασφάλισαν βοηθούς προπαγάνδας τις επόμενες μέρες στο Ηράκλειο και στη Μεσσαρά — αξιωματικούς του μετώπου, τους οποίους εμπιστευόταν ο λαός — όπως τον Διακάκη και τον Πλεύρη. Ο Νικόλαος Πλεύρης ήθελε, βέβαια, «να τον έχουν πάντοτε στο χορό». Αλλά μετά την αθώωσή του οι Σύμμαχοι τον «ξεχνούν» για λίγο, μέχρι να ξεχαστεί ο ρόλος του. Όπως του γράφει ο Νταμπάμπιν στις 2-11-1943:
«Σας συμβουλεύω απόλυτον αδράνειαν προς το παρόν… Θα πρέπει να περιμένετε λίγο. Θα ’ρθει η μέρα όταν θα ξαναλαμβάνετε την δράσιν…».

Ο ρόλος των γεγονότων της Βιάννου είναι σημαντικός για τις εξελίξεις αυτής της περιόδου τρόμου. Πρώτα-πρώτα στη δίκη και στην εκτέλεση των αξιωματικών της Ε.Ο.Κ., γιατί όταν συνελήφθη από τους Γερμανούς ο σύνδεσμος του Μανόλη Μπαντουβά, δεν πρόλαβε να καταστρέψει τα γράμματα του Μπαντουβά προς τον Αντώνη Μπετεινάκη, Εμμανουήλ Γιακουμάκη, Παναγιώτη Μπέρκη και άλλους. Μάλιστα, πηγές μαρτυρούν ότι έδωσε, βασανιζόμενος, και άλλα στοιχεία.

Επίσης, μετά την καταστροφή της επαρχίας Βιάννου και την αναγκαστική φυγή του Μπαντουβά από αυτήν, οι Βρετανοί ήλεγξαν τον «ανυπότακτο» Μανόλη Μπαντουβά, τον πήραν στη Μέση Ανατολή και τον προετοίμασαν να αναλάβει εκείνος τον Εμφύλιο της Κρήτης, της οποίας ήθελαν οπωσδήποτε να έχουν και μεταπολεμικά τον απόλυτο έλεγχο.

Μετά την άφιξή του στη Μέση Ανατολή, σε ανάκρισή του (όπως γράφουν οι Βρετανοί), είχε δηλώσει ότι ο βασιλιάς έκανε το καλύτερο για τη χώρα — πολύ περισσότερο από τους θεσιθήρες πολιτικούς — και γι’ αυτό δεν είναι πια αντιμοναρχικός και θα ήθελε να δει τον βασιλιά και να μιλήσουν. Επίσης, ότι η Κρήτη έχει τώρα τρεις εχθρούς: τους Γερμανούς, τους κομμουνιστές και τους αξιωματικούς που ασχολούνται με την πολιτική.
(Γ. Σκαλιδάκης, Η Κρήτη στα χρόνια της Κατοχής, Αθήνα 2023)

Σ’ αυτό το κλίμα της απόλυτης τρομοκρατίας, πριν και μετά τα γεγονότα της Βιάννου, έγινε η δίκη των αξιωματικών του Νομού Ηρακλείου και η εκτέλεση των Γιακουμάκη, Μπετεινάκη, Μπέρκη, Ζωγραφάκη και Πατεργιανάκη.

Ιστορικό γεγονός σπουδαίο, το οποίο παρουσιάζεται στην Ημερίδα της Δευτέρας, 27 Οκτωβρίου 2025, στο Ηράκλειο (αίθουσα Ανδρόγεω), 82 χρόνια μετά.