Ένα ντοκουμέντο για την οικογένεια του λογοτέχνη Γ.Κονδυλάκη
06/05/2021
Του Μανόλη Κ. Μακράκη
H λήξη της μεγάλης επανάστασης του 1821 oδήγησε στη δημιουργία ανεξάρτητου ελληνικού κράτους το 1830. Ο αποκλεισμός της Κρήτης από το νεοσύστατο κράτος και το πάγιο και διαρκές αίτημα του πόθου των Κρητών για Ένωση με τη μητέρα πατρίδα προκάλεσε πολλές και ποικίλες επιπλοκές διάρκειας ενός περίπου αιώνα που είναι γνωστές ως Κρητικό Ζήτημα.
Η περίοδος των μεταρρυθμίσεων (Τανζιμάτ ) - Η παραχώρηση του Χάτι Χουμαγιούν (Λαμπράς Γραφής)
Το Κρητικό Ζήτημα επηρεάστηκε από τις αλλαγές στο εσωτερικό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Τα έτη από το 1839 μέχρι το 1876 είναι η περίοδος μεταρρυθμιστικής προσπάθειας στην Οθωμανική αυτοκρατορία γνωστή ως Τανζιμάτ (Tanzimat)∙ εφαρμόζονται δηλαδή μεταρρυθμίσεις που στόχευαν στην ισονομία των μη μουσουλμανικών πληθυσμών. Στην Κρήτη εφαρμόστηκαν με τους συνεχείς αγώνες του Κρητικού λαού, μετά από ένοπλα επαναστατικά κινήματα. Μετά τον Κριμαϊκό πόλεμο (1856) η Τουρκία εξέδωσε το Χάτι Χουμαγιούν, Hatt-I Humayun, (Λαμπρά Γραφή) μεταρρυθμιστικό διάταγμα που χορηγούσε προνόμια και ελευθερίες στους υπόδουλους χριστιανούς. Τα δικαιώματα αυτά ήταν: η ανεξιθρησκία, η προσωπική ελευθερία, σεβασμός της τιμής των υπηκόων και το δικαίωμα της ιδιοκτησίας. Οι παραχωρήσεις αυτές προς τους Κρήτες εφαρμόστηκαν από το 1858 μετά την επανάσταση του Μαυρογένη. Οι παραχωρήσεις βέβαια της Πύλης γίνονταν μετά από ένοπλα επαναστατικά κινήματα, όπως προαναφέραμε, ύστερα και από παρεμβάσεις των Μεγάλων Δυνάμεων, το ενδιαφέρον των οποίων γινόταν εντονότερο, οπότε και αυξάνονταν οι πιέσεις τους προς την Υψηλή Πύλη. Πρέπει να επισημανθεί ότι οι πιέσεις για παραχωρήσεις ελευθεριών στους υπόδουλους χριστιανούς εξυπηρετούσαν τα συμφέροντα των Μ. Δυνάμεων στην ανατολική Μεσόγειο αφού πάγια τακτική και στρατηγικός στόχος τους, καθ’ όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα, ήταν η διατήρηση της εδαφικής ακεραιότητας με ταυτόχρονη όμως εξασθένηση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας1. Στόχος τους ήταν να καταστεί «ο μεγάλος ασθενής» όπως και συνέβη. Οι παραβιάσεις του Χάτι-Χουμαγιούν από την έκδοση του (1856) μέχρι και την αυτονομία της Κρήτης αποτέλεσαν τις αφορμές για τις επαναστάσεις που θα ακολουθήσουν.
Ο σπουδαίος Βιαννίτης λογοτέχνης Γιάννης Κονδυλάκης
Ο θεσμός των Δημογεροντιών
Μεγάλη σημασία για τη ζωή των χριστιανών αποτέλεσε ο θεσμός των Δημογεροντιών. Ήταν μια μορφή αυτοδιοίκησης που λειτουργούσε στην Κρήτη σε υποτυπώδη μορφή από το 1843 και σε πλήρη από το 1851.2 Επίσημα ο θεσμός των Δημογεροντιών κατοχυρώθηκε με φιρμάνι του 1858. Ο ρόλος των, ως ανώτατης πολιτικής εξουσίας, υπήρξε σπουδαίος κατά τις επόμενες δεκαετίες, κυρίως σε θέματα εκπαίδευσης, κοινωνικής πρόνοιας, οικογενειακού και κληρονομικού δικαίου. Οι Δημογεροντίες συστάθηκαν στις μεγάλες πόλεις της Κρήτης (Χανιά , Ρέθυμνο και Ηράκλειο) ενώ στο νομό Λασιθίου από το 1868 και είχαν άμεση εξάρτηση από την εκκλησία. Στα Χανιά και στο Ηράκλειο οι Δημογεροντίες ήταν 7μελείς, στο Ρέθυμνο και στο Λασίθι 5μελείς. Ο Οργανικός νόμος προέβλεπε 5 Δημογεροντίες (Χανίων, Σφακίων, Ρεθύμνου, Ηρακλείου & Λασιθίου) και μία με περιορισμένες αρμοδιότητες σε κάθε χωριό. Οι πέντε πρώτε Δημογεροντίες, ονομάστηκαν κεντρικές, συγκροτούνταν από τον τοπικό επίσκοπο ως πρόεδρο, και ως μέλη: τον ένα από τους δύο χριστιανούς δικαστές του μικτού δικαστηρίου, τον ένα από τα δύο μέλη του διοικητικού συμβουλίου του διαμερίσματος και δύο άλλα μέλη εκλεγόμενα από τις δημογεροντίες των χωριών. Η επαρχία Αρκαδίας όπως λεγόταν η σημερινή επαρχία Βιάννου και των δυτικών χωριών της Ιεράπετρας ανήκε στο τμήμα Λασιθίου. Έδρα της Δημογεροντίας Λασιθίου, ορίστηκε η Νεάπολη. Μικρές αυτοδιοικούμενες Δημογεροντίες δημιουργήθηκαν σε κάθε χωριό και ονομάστηκαν τοπικές.
Η Χριστιανική Ορφανική Τράπεζα
Προγενέστερος θεσμός των ορφανικών τραπεζών υπήρξαν τα ορφανικά ταμεία. Μέσω των ορφανικών ταμείων η Διοίκηση διαχειριζόταν την περιουσία των ορφανών ανεξαρτήτου θρησκεύματος. Μετά την απόσπαση των χριστιανικών ορφανικών υποθέσεων από τα ενιαία ορφανικά ταμεία, δημιουργούνται το 1856, οι ορφανικές τράπεζες, νέα ιδρύματα μία σε κάθε διοικητικό διαμέρισμα. Η ορφανική τράπεζα ήταν απόλυτα εξαρτημένη από τη Δημογεροντία του Τμήματος. Δεν μπορούσε να προβεί σε είσπραξη ή πληρωμή, μικρή ή μεγάλη χωρίς της γραπτή διαταγή της Δημογεροντίας3. Ο Δ/ντής της Ορφανικής Τράπεζας έπρεπε να είναι προσωπικότητα κύρους, πρόσωπο σεβαστό και αναγνωρισμένο. Γι’ αυτό το λόγο, δεν διοριζόταν αλλά ευθύς εξαρχής (με την καθιέρωση του θεσμού) θεσπίστηκε η εκλογή του από αντιπροσώπους των επαρχιών. Δ/ντής της Ορφανικής Τράπεζας Λασιθίου υπήρξε ο Εμμ. Καλλιατάκης ο οποίος υπήρξε για κάποιο διάστημα ταυτόχρονα αιρετό μέλος της Κεντρικής Δημογεροντίας Λασιθίου. Οι Ορφανικές τράπεζες διαλύθηκαν το 1886 συνέχισαν όμως να λειτουργούν για την εκκαθάριση των ορφανικών περιουσιών τα επόμενα χρόνια.
Το Αρχείο της Δημογεροντίας Λασιθίου
Το Αρχείο της Χριστιανικής Δημογεροντίας Λασιθίου χρονολογικά, ξεκινά από την 1 Ιουν. 1869 έως 4 Αυγ. 1896. Περιλαμβάνει ακόμη καταγραφές περιουσιών από τη δεκαετία του 1850. Τα έγγραφα έχουν καταγραφεί ηλεκτρονικά και φυλάσσονται στη Μητρόπολη Πέτρας & Χερρονήσου. Η καταγραφή των εγγράφων πραγματώθηκε με πρωτοβουλία του επισκόπου Πέτρας κ.κ. Νεκταρίου Παπαδάκη, από ομάδα υποψ. διδακτόρων την οποία συντόνισε ο Απόστολος Παπαϊωάννου, καθηγητής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και Δ/ντής του Εργαστηρίου Νεότερης Ελλάδας και Νεοελληνικού Πολιτισμού.Το Αρχείο φυλάσσεται στα γραφεία της Μητρόπολης Πέτρας και από το 2005 βρίσκεται, στην ηλεκτρονική του μορφή, στη διάθεση των ερευνητών4.
Η καταγραφή των ορφανικών περιουσιών μέσα από το Αρχείο
Ένα σημαντικό μέρος του Αρχείου της Δημογεροντίας Λασιθίου καταλαμβάνουν οι δραστηριότητας της Χριστιανικής Ορφανικής Τράπεζας και η καταγραφή της περιουσίας των αποθανόντων. Στο Αρχείο, το οποίο αποτελείται από 43.047 έγγραφα5 καταγράφονται απογραφές της κινητής και ακινήτου περιουσίας του αποθανόντος γονέα. Μόλις πέθαινε κάποιος, ειδοποιείτο από τους Δημογέροντες του χωριού ο επιστάτης της επαρχίας, ο οποίος επισκεπτόταν το χωριό και κατέγραφε την κινητή και ακίνητη περιουσία του αποθανόντος. Επίσης καταρτιζόταν συγγενικό συμβούλιο το οποίο καθόριζε τον επίτροπο και τον παρεπίτροπο των ορφανών. Κήρυκας (τελάλης) αναλάμβανε επί πληρωμή να ανακοινώσει (τελαλήσει) στο ίδιο το χωριό αλλά και στα πλησιέστερα χωριά το γεγονός της δημοπρασίας. Η κινητή περιουσία εκποιείτο και η ακίνητη (κυρίως κτήματα) ενοικιαζόταν. Το ποσό που συγκεντρωνόταν, αφού γινόταν οι παρακρατήσεις για τυχόν χρέη σε τράπεζα ή σε ιδιώτες, το κατέθεταν στη Ορφανική Τράπεζα. Το ποσό αυτό αυξανόταν μέχρι την ενηλικίωση των ορφανών, από τους τόκους αλλά και τα ενοίκια της ακίνητης περιουσίας (κτημάτων) που ενοικιαζόταν κατόπιν πλειοδοτικού διαγωνισμού. Όταν το ανήλικο ορφανό ενηλικιωνόταν, στην ηλικία των 20 ετών υπέβαλε αίτηση στη Δημογεροντία, η οποία έδινε τη χειραφέτηση στο ορφανό και την εντολή στην ορφανική τράπεζα να του αποδώσει το ποσό που αναλογούσε στη μερίδα των ορφανών γονέων του. Οικονομική ενίσχυση μπορούσε να ζητήσει και στο ενδιάμεσο διάστημα αν υπήρχε ανάγκη.
Η καταγραφή της κινητής και ακίνητης περιουσίας των ορφανών, οι αιτήσεις των ενδιαφερομένων, τα πληρεξούσια στα συγγενικά πρόσωπα για ανάληψη ποσών από την Ορφανική τράπεζα Λασιθίου που έδρευε στη Νεάπολη, αποτελούν πολύτιμες ιστορικές μαρτυρίες, μιας και καταγράφονται στοιχεία για τα πρόσωπα και τις οικογένειές τους, στοιχεία του κόστους ζωής, στοιχεία της τοπικής αυτοδιοίκησης δημογερόντων κ. ά. αλλά και πλήθος τοπωνυμίων που σήμερα έχουν σβήσει.
Η Βιάννος σε φωτογραφία αρχών του 19ου αιώνα από το αρχείο Μανώλη Σπανάκη.
Η καταγραφή της κινητής και ακίνητης περιουσίας του Δημητρίου Κονδυλάκη πατέρα του Γιάννη Κονδυλάκη «ο Ιωάννης είναι νόθος αλλά τον εδέχθη »
Η καταγραφή αυτή είναι ένα ντοκουμέντο επειδή μια γραπτή πρωτογενής πηγή μας πληροφορεί για την ακριβή χρονολογία γέννησής του (1860). Μέχρι τώρα ήταν υπό αμφισβήτηση. Οι περισσότεροι βιογράφοι τον τοποθετούν το 1861 ενώ ο ίδιος6 μετά από προφορική μαρτυρία του Βιαννίτη Στειατάκη αναφέρει το 1862 ως έτος γέννησής του. Τώρα έχουμε γραπτή μαρτυρία σε έγγραφο του 1872 (3 Απριλίου) ότι ήταν 12 ετών, άρα γεννήθηκε το 1860. Αντλούμε επίσης την πληροφορία ότι ο Γιάννης Κονδυλάκης ήταν νόθος υιός (γιος εκτός γάμου) αλλά αναγνωρισμένος από τον πατέρα του Δημήτριο, «τον εδέχθη». Ακόμη αντλούμε πληροφορίες για τον αδελφό του λογοτέχνη Χαράλαμπο, μετέπειτα ελληνοδιδάσκαλο στο Σχολαρχείο Βιάννου τη δεκαετία του 1890 και για το γεγονός ότι ο πατέρας του αναγκαζόταν να μεταβαίνει στο Ηράκλειο για επίσκεψη σε γιατρό «εις τον ιατρό γρόσια 283, παράδες 10». Υπάρχουν επίσης πληροφορίες για τη σύζυγο του αποθανόντος Δ. Κονδυλάκη (Αικατερίνη Παπαμαθαιοπούλα) για τουρκοκρήτες (μουσουλμάνους που κατοικούσαν στη Βιάννο), τοπωνύμια στα οποία η οικογένεια του λογοτέχνη είχε κτήματα, πληροφορίες για το κόστος ζωής κ. ά.
Πρωτοκ. Δημογεροντίας Λασιθίου
Ελήφθη τη 26 Μαρτίου 1873, αριθμ 180, αριθμ. 19
« Καταγραφή της κινητής και ακινήτου περιουσίας του κατά την 25η Μαρτίου 1872 αποθανόντος Δημητρίου Κονδυλάκη από Επάνω Βιάννο της επαρχίας Αρκαδίας και εγκαταλειπόντος την σύζυγόν του Αικατερίνη Παπαμαθαιοπούλα και τέκνα ορφανά ανήλικα τον Χαράλαμπο ετών 8, τον Ιωάννη ετών 12, ο Ιωάννης είναι νόθον αλλά τον εδέχθη.Κηδεμών των ορφανών διορίσθη κατά τον νόμονο θείος αυτών Κωστής Κονδυλάκης
Δημοπρασία της κινητής περιουσίας Γρόσια
Ένα μουλάρι εις τον Μιχαήλ Παπαμαθαιάκη 1000 γρόσια
Μία καπότα εις τον ΔημήτριονΧαρκιαδάκη200
Μία ρούμπα ένα πιθάρι εις την χήραν 40
Από ιατρικά διάφορα εις τον ιατρόν 10
Ένα καναμπέ εις τον Μιχαήλ Κονταξάκη 43
Ένα γελέκι 1 μεντόνι εις τον ΓεώργιονΠαπαμαθαιάκη 100
2 κάρτσες, 1 χιμπέν μία τσάντα εις τον κηδεμών 25 30
Ένα ζευγάρι στιβάνια εις τον ΝικόλαονΚονταξάκην 24 10
Η ανωτέρω ακίνητος περιουσία αφέθη εις την χήρα διά συντήρησιν των ορφανών
Ο κηδεμών ο ιερεύς ο επιστάτης
Δημήτριος ιερεύς Ιωάννης Σταυρακάκης
Οι Δημογέροντες
Εμμ. Συμβουλάκης – Μιχ. Κονταξάκης
Εγένετο η παρούσα την 3 Απριλίου 1872 »
«Κομίσας ο κηδεμών την παρούσαν απογραφήν σήμερον εν τη Δημογεροντία ταύτη ομολόγησεν ενώπιον του Θεοφιλεστάτου επισκόπου Πέτρας Μελετίου, των Δημογερόντων Κων. Κοζυράκη, ΄Εμμ. Καλιατάκη και του Γραμματέως Δρ. Σφακιανάκη ότι αναγνωρίζει γνήσιον και καθαρόν το όπισθεν χρέος του αδελφού του ως είναι καταγεγραμμένον εις το κατάστιχον του αποθανόντος ιδιοχείρως και δίδει την μαρτυρίαν ταύτην επισήμως διά μη προσκαλείται εις εκάστην εξέλεγξιν χρέους.
Νεοχώριον τη 26 Μαρτίου 1873
Ο κηδεμών Κωστής Κονδυλάκης
Εγράφη τω Ζεμπιτά Μεϊμουρού Ρίζου ίνα χορηγήση προς τον κηδεμόνα Κ. Κονδυλάκη την απαιτούμενην νόμιμον συνδρομήν του, ίνα δυνηθή να εισπράξη παρά των αγοραστών και εξαποστείλη ημίν το της δημοπρασίας ποσόν κατά τον κανονισμόν.
Αυθημερόν »
Την 1η Ιουνίου του 1875 μετέβη στη Βιάννο ο επιστάτης της Δημογεροντίας επί των ορφανικών υποθέσεων Ιωάννης Περακάκης από την Ιεράπετρα να ζητήσει το ποσό από την εκποιηθείσα κινητή περιουσία. Ο κηδεμόνας των ορφανών Κωστής Κονδυλάκης, θείος των ορφανών, του απάντησε ότι έχει συνεννοηθεί με τη Δημογεροντία, με τα εισπραχθέντα χρήματα από την εκποίηση της περιουσίας να εξοφλήσει τα χρέη του αδελφού του Δημητρίου προς την Τράπεζα και στους συγχωριανούς του. Ο Περακάκης ζητά οδηγίες από τη Δημογεροντία για το τι θα πράξει. Σε απάντηση ο πρόεδρος και επίσκοπος Μελέτιος Χλαπουτάκης του απαντά να ζητήσει παραστατικά στοιχεία. Τις αποδείξεις εξόφλησης του δανείου της οθωμανικής τράπεζας και εξοφλητικές αποδείξεις από τον ιατρό και τους συγχωριανούς του. Να τις συγκεντρώσει και να τις αποστείλει στη Νεάπολη.
Επιστολή του επιστάτη Ιεράς και Αρκαδίας Ιωάννη Περακάκη προς τη Δημογεροντία
«Προς την ΈντιμονΚεντρικήνΔημογεροντίαν του Τμήματος Λασιθίου εις Νεάπολιν
Το καθυστερούμενον όλον ποσόν εκ της δημοπρασίας του ποτέ Δημητρίου Κονδυλάκη από Επάνω Βιάννο Αρκαδίας γρ. 1987 εζήτησα παρά του κηδεμόνος των ορφανών Κωστή Κονδυλάκη (αδελφός του αποθανόντος) όπως κατατεθώσιν εις την Χριστ. Ορφαν. Τράπεζαν προς όφελος των ορφανών, ενώ ο ίδιος προ πολλού εφρόντισε την είσπραξιν αυτών, μοι εδήλωσεν ότι μετά την είσπραξιν των καθυστερημάτων μετέβη ο ίδιος αυτόθι και εξόφλησεν την οφειλήν του ποτέ αδελφού του εις την Υμετέραν Τράπεζαν και εμέτρησεν μέρος εξ’ αυτών, με συγκαταθέσει τη εντίμου Δημογεροντίας παρέλαβε το περίσσευμα και επλήρωσεν και όσους ο διαλειφθείς αδελφός του ιδιαιτέρως όφειλε εις το χωρίον του, και τα οποία απέδειξαν οι δανεισταί ότι έχουν να τα λαμβάνουν. Ότε πληροφορώ Υμάς, να μας διαφωτίσετε επί τω όντι καθώς λέγει ο ειρημένος όντος κηδεμών με συγκαταθέσει της Δημογεροντίας επλήρωσεν αυτά, ειδάλλως να φροντίσω την απαίτησιν αυτών παρά του ιδίου, και περιμένω οδηγίας Σας, προς τελείαν εκτέλεσιν του ορφανικού τούτου ποσού.
Εν Επάνω Βιάννω Αρκαδίας τη 1η Ιουνίου 1875
Μένω προς υμάς πρόθυμος
Μετά βαθυτάτου Σεβασμού
Ο επιστάτης Ιεράς και Αρκαδίας
Ιωάννης Περακάκης »
Αριστερά του εγγράφου είναι η απάντηση της Δημογεροντίας με την οποία διεκπεραιώνει το παραληφθέν από τον επιστάτη Ι. Περακάκη έγγραφο.
« αριθμ. Διεκπ. 338
Εις απάντησιν της από και υπερμεσούντος μηνός επιστολής Σας περί του εκ Γροσίων 1987 καθυστερήματος της απογραφής του από Βιάννον ποτέ Δημ. Κονδυλάκη, άτινα ο κηδεμών των ορφανών του Κωνσταντίνος Κονδυλάκης διατείνεται ότι εισπράξαςεμέτρησε κατ’ εντολήν της Δημογεροντίας εις εξόφλησιν των διαφόρων αδιαφιλονικήτων οφειλών του ιδίου αποθανόντος, εκδηλούμενυμίν ότι αν και περί της τοιαύτης εντολής ουδεμίαν γνώσιν έχει η Δημογεροντία, μολαταύτα επειδή μεταξύ των λοιπών του αποθανόντος οφειλών φαίνονται εν τη απογραφή αυτού Γρ. 1450 άπερ εδανείσθη παρά της εν Ηρακλείω Οθωμ. Τραπέζης και τα οποία βεβαίως θα εξοφλήθησαν υπό του κηδεμόνος μετά των τόκων των, ως ήθελε πράξει και η Δημογεροντία αναμφιβόλως,
Διά ταύτα
Προσκαλείσθε όπως διατάξητε τον κηδεμόνα να Σας διαφωτίση περί τούτου και λαμβάνοντες παρ’ αυτού εν περιπτώσει τοιαύτη τον εξοφληθέντα ίντανε της Οθωμ. Τραπέζης ως και τας αποδείξεις όσων τυχόν άλλων εξόφλησε τας οφειλάς, μας τους εξαποστείλετε αύτας μετά του εν λόγω ιντανέ, ειδεμή οφείλετε να καταζητήσητε τον κηδεμόνα διά την πληρωμήν των 1987, εντόκως. Οφείλετε δε συγχρόνως να εισπράξητε παρ’ αυτού και μας εμβάσητε διά δικαίωμα επί της ακινήτου Γρ. 20
Ν/πολις, 16 Ιουνίου 1875
Η Δημογεροντία »
Σημειώσεις
Περάκης Μάνος, Το τέλος της Οθωμανικής Κρήτης, οι όροι κατάρρευσης του καθεστώτος της Χαλέπας (1878-1889), εκδόσεις Βιβλιόραμα, Αθήνα 2008
2. Γοντικάκης Στέφανος, Η παιδεία στην Κρήτη 1878-1889, έκδοση Βικελαία, σελ.16
3. Γοντικάκης Στέφανος, Η παιδεία στην Κρήτη 1868-1879, έκδοση Βικελαία, σελ. 17
4. Την ομάδα αποτελούσαν οι : Γεώργιος Πατεράκης, Ευαγγελία και Μαρία Πατεράκη, Γεώργιος Μαμάκης, Νικόλαος Μαρκοδημητράκης και Γεώργιος Απ. Παπαϊωάννου
5. Παπαϊωάννου Απόστολος, Το Ιστορικό Αρχείο της Χριστιανικής Δημογεροντίας Λασιθίου (1869-1896), Ιωάννινα 2005
6. Άπαντα Ιωάννη Κονδυλάκη, εκδόσεις Δεδεμάδη, άρθρο του Γιώργη Πικρού, με τον τίτλο « εισαγωγικό σημείωμα Ιωάννης Κονδυλάκης 1862-1920», το οποίο αναφέρεται σε χρονογράφημα του Γιάννη Κονδυλάκη στην εφημερίδα « Νέα Εφημερίς 17-9-1919 και κάνει λόγο για το έτος γέννησής του.
7. Τα μερίδια στους νερόμυλους και στις ελαιοφάμπρικες τα αποκαλούσαν « παράδες »αντί τεσσαρακοστά (ήταν χωρισμένος ο χρόνος σε 40 μερίδια), επειδή είχαν την αντιστοιχία που είχε ο παράς (1/40) με το γρόσι. Βλ. Μανόλης Κ. Μακράκης «Καραβάδος Ηρακλείου Κρήτης, ο τόπος και οι άνθρωποι στην πορεία του χρόνου», σελ. 317
Πηγές – Βιβλιογραφία
Αρχείο Χριστιανικής Δημογεροντίας Λασιθίου τα με αριθμ. ΗΡΙΜ 9898,9899,9900/1873 και 9001,9902/1875 έγγραφα
Βιβλιογραφία
Στέφανος Γοντικάκης, Η παιδεία στην Κρήτη 1878-1889, έκδοση Βικελαία Βιβλιοθήκη Δήμου Ηρακλείου, Ηράκλειο 1992
Περάκης Μάνος, Το τέλος της Οθωμανικής Κρήτης, οι όροι κατάρρευσης του καθεστώτος της Χαλέπας (1878-1889), εκδόσεις Βιβλιόραμα, Αθήνα 2008
Παπαϊωάννου Απόστολος, Το Ιστορικό Αρχείο της Χριστιανικής Δημογεροντίας Λασιθίου (1869-1896), Ιωάννινα 2005
*Ο Μανόλης Κ. Μακράκης είναι συγγραφέας, διδάκτορας της Σχολής Επιστημών Αγωγής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, προϊστάμενος Α'βάθμιας Ν. Λασιθίου
