Άγιος Δημήτριος Χόνδρου: Ευχή για την ανάσταση ενός μνημείου της πνευματικής κληρονομιάς της Βιάννου
Αγαπητοί φίλοι, σε τούτο τον εορτασμό του Μεγαλομάρτυρα Αγίου Δημητρίου (26.10.2022) θάθελα να σας απευθύνω έναν ευφρόσυνο χαιρετισμό, και τούτος δεν είναι άλλος από το να σας κάνω κοινωνούς ενός οράματος που οραματίστηκα μαζί με μερικούς φίλους και συμπατριώτες σας:
την αναστήλωση του παλαιού βυζαντινού ναού του Αγίου Δημητρίου Χόνδρου.
Παραθέτω ένα σύντομο σημείωμα της ιστορίας του, που ίσως γνωρίζετε, και κατόπιν σας προσφέρω με την καρδιά μου όλες εκείνες τις προσπάθειες που έχουν γίνει από τον Σεπτέμβριο του 2020 ως τον Σεπτέμβριο του 2022 για το έργο της αποκατάστασης του λαμπρού αυτού μνημείουτης πνευματικής κληρονομιάς του τόπου σας.
Ο παλαιός ναός του Αγίου Δημητρίου είναι ένας από τους τρείς διασωθέντες ναούς του Χόνδρου (Άγιος Γεώργιος, Άγιος Δημήτριος και Άγιος Θεόδωρος) που κατασκευάστηκαν στα τέλη του 14ου αιώνα επί Βενετικής περιόδου. Οι ναοί απαντώνται στον Τοπογραφικό Κατάλογο των τοιχογραφημένων Εκκλησιών της Κρήτης που συνέταξε ο Giuseppe Gerola όταν επισκέφθηκε την Κρήτη από το 1899 ως το 1902 περ., και δημοσίευσε στους τέσσερις τόμους του περιώνυμου σύγγραμματός του από το 1905 ως το 1932 (Monumentivenetinell’IsoladiCreta).
Ο Ιταλός ιστορικός και συντηρητής μνημείων Gerola πέρασε από την ευρύτερη περιοχή της Βιάννου πιθανώς στα 1900/1902, και κατέγραψε αρκετούς μικρούς ναούς, μεταξύ τον οποίων τον Άγιο Θεόδωρο στον σημερινό Χόνδρο (που αποκαλεί «Αποστολιανό»), τον Άγιο Δημήτριο στον Κερατόκαμπο, και τον Άγιο Γεώργιο (βλ. G. Gerola, Elenco topografico delle chiese affrescate di Creta, Venezia, Premiate Officine Grafiche Carlo Ferrari, 1935, ανάτυπο: σελ. 71-72).
Κτισμένος κατά τον γνωστό αρχιτεκτονικό ρυθμό, ως μονόχωρο οικοδόμημα ορθογωνίου σχήματοςπου φέρει εγκάρσιο κλίτος το οποίο επέχει θέση Νάρθηκα (κοινό και σε άλλους ναούς της περιοχής, όπως η Παναγιά η Κυραλιμανιώτισσα στη Ψαρή Φοράδα), ο ναός του Αγίου Δημητρίου ήταν κατάγραφος με τοιχογραφίες. Από τα ελάχιστα τμήματα που έχουν διασωθεί εξάγεται το συμπέρασμα ότι επρόκειτο για έργα αξιόλογων αγιογράφων, μελών πιθανότατα καλλιτεχνικού εργαστηρίου του Χάνδακα (Ηρακλείου).
Γύρω από την ιστορία της κτίσης, της ακμής, του οικονομικού και πνευματικού πλούτου, και γενικά της ιστορικής πορείας της Μονής αυτής, υπάρχουν λαϊκές παραδόσεις και δοξασίες, που ακόμα σήμερα διασώζονται από τους κατοίκους του Χόνδρου. Βέβαιο και ιστορικά εξακριβωμένο είναι το γεγονός της αδιάπτωτης λειτουργίας της Μονής από τα τέλη του 14ου ως τα τέλη σχεδόν του 18ου αιώνα. Υπήρξε αναντίρρητα ο πνευματικός φάρος της περιοχής, και θα συνέβαλε στην διατήρηση του Ορθοδόξου φρονήματος σε όλη τη Βιάννο, καθώς και στην καλλιέργεια της εκκλησιαστικής και θύραθεν παιδείας.
Η Μονή λοιπόν ήκμασε κατά την Βενετική περίοδο και ως τα τέλη σχεδόν του δέκατου όγδοου αιώνα, αλλά υπέστη ανεπανόρθωτες καταστροφές κατά την τοπική εξέγερση της Βιάννου εναντίον των Τούρκων στα 1780 περ. (βλ. Αντωνίου Στιβακτάκη, «O Άγιος Δημήτριος ο Γαλατοκτισμένος. Ένα ξεχασμένο Μοναστήρι της Βιάννου», Άγκυρα Ελπίδας, Διμηνιαία έκδοση της Ιεράς Μητροπόλεως Ιεραπύτνης και Σητείας, Β΄τεύχ. 86, Μάϊος-Ιούνιος 2015, σελ. 28-40).
Οι μοναχοί σφαγιάστηκαν και όσοι επέζησαν εγκατέλειψαν την Μονή, η οποία λεηλατήθηκε από τους Τούρκους και έκτοτε έπαψε να λειτουργεί (βλ. Αντωνίου Στιβακτάκη, Ο Χόνδρος Βιάννου στα μονοπάτια της Ιστορίας, Ηράκλειο 2008, σελ. 85, 174-175). Το 1783 το σπουδαίο Μοναστήρι ήταν ήδη ορφανό από Αδελφότητα και επιτροπευόταν από έναν ιερέα (πιθανότατα του Χόνδρου), τον παπά Μιχαήλ Μαγεράκη, όπως δείχνει χάραγμα στο Ιερό Βήμα: π(α)π(ά) Μιχελίς / Μαγεράκις / Επίτροπος (βλ. Α. Στιβακτάκη, «Παλαιοί τοιχογραφημένοι ναοί στο Χόνδρο Βίαννου. Ιστορία και Παράδοση», Νέα Χριστιανική Κρήτη, τεύχ. 4, 2011, σελ. 24).
Το χάραγμα αυτό, του οποίου μονάχα το έτος (1783) διαβάζεται σήμερα, εντοπίστηκε από τους Ιωάννη Βολανάκη, Γεώργιο Κατσαλή (της Εφορείας Αρχαιοτήτων Hρακλείου) και Αντώνιο Στιβακτάκη, κατά την επίσκεψη τους στον Άγιο Δήμητριο το 2009.
Έτσι, από τα τέλη του 18ου αιώνα η εκκλησία του Μεγαλομάρτυρα Αγίου Δημητρίου περιέπεσε σε μαρασμό, και σήμερα τίποτα δεν θυμίζει την παλιά δόξα της. Ό,τι δεν κατέστρεψαν οι Τούρκοι τα παλιά χρόνια, αφάνισε ο χρόνος, η εγκατάλειψη από τις δημόσιες υπηρεσίες του κράτους, και περισσότερο ακόμα η απληστία των ανθρώπων: αρχιτεκτονικά μέλη του μοναστηριακού συγκροτήματος, αλλά και της παρακείμενης βενετσιάνικης κρήνης, σύγχρονης της Μονής, καταστράφηκαν ή εκλάπησαν από τους κατοίκους της περιοχής. Τα κελιά ερειπώθηκαν και η γύρω αγροτική έκταση καταπατήθηκε. Μόνο η κρήνη, με την νεότερη πέτρινη κατασκευή της από σιτόχρου πωρόλιθο εξακολουθεί να λειτουργεί. Ο πρώην προϊστάμενος της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ηρακλείου Ιωάννης Βολανάκης κατέγραψε λίγο πρίν το 2010 τις ελάχιστες τοιχογραφίες που είχαν διασωθεί («Καστρί Βιάννου. Ναός Αγίου Δημητρίου»,Ιστορική, Λαογραφική, Αρχαιολογική Ένωση Βιάννου, «Βιαννίτικες Ρίζες», τεύχ. 3, 2010 σελ. 53-57), και σήμερα έχουν σχεδόν παντελώς χαθεί.
Σε μεταγενέστερη έκδοση του ίδιου συγγραφέα (Τα Βυζαντινά Μνημεία του Χόνδρου Βιάννου Κρήτης, έκδοση Συλλόγου Απανταχού Χονδριγιανών «Το Κεφάλι», Ηράκλειο 2012) απαντάται πλήρης κατάλογος του εικονογραφικού προγράμματος των τοιχογραφιών του ναού, οι οποίες όμως στις μέρες του είχαν ήδη υποστεί σοβαρές φθορές και δεν ήταν ευανάγνωστες. Εκείνο που συνέβη είναι ότι ο Βολανάκης αντέγραψε τις σκηνές και τις μορφές των τοιχογραφιών από την έκδοση του Λασσιθιωτάκη (Τοπογραφικός κατάλογος των τοιχογραφημένων Εκκλησιών της Κρήτης, μετάφραση-πρόλογος-σημειώσεις Κ. Ε. Λασσιθιωτάκης, Ηράκλειο 1961, αριθμ. μνημείου 736), που δημοσίευε μεταφρασμένο το έργο τουΤζουσέπε Τζερόλα (βλ. G. Gerola, Elenco topografico delle chiese affrescate di Creta, Venezia, Premiate Officine Grafiche Carlo Ferrari, 1935, ανάτυπο: σελ. 71-72). Μετέφερε δηλαδή τις τοιχογραφίες όπως τις είχε δεί ο Τζερόλα όταν επισκέφθηκε το μνημείο γύρω στα 1900/1902. Αν και το εγχείρημα δεν ευσταθεί από άποψη μεθοδολογίας, ωστόσο μας δίνει την δυνατότητα να διαπιστώσουμε ότι το πλούσιο εικονογραφικό πρόγραμμα του Καθολικού της Μονής Αγίου Δημητρίου Χόνδρου είχε ακραιφνή θεολογικό χαρακτήρα εδραιωμένο, καθώς ήταν, στο Ορθόδοξο φρόνημα. Αυτό φαίνεται να είναι το μόνο ζωντανό τεκμήριο της πάλαι ποτέ πνευματικής αίγλης της Μονής.
Αν και κατάγομαι από το Οροπέδιο Λασιθίου, με ρίζες από την Κάντανο, δεν είχα ποτέ επισκευθεί τον Χόνδρο και τις παλαιές εκκλησίες του. Να όμως που ήταν θέλημα Θεού να δημιουργήσω μια σχέση, μάλιστα καθαρά πνευματική, με το μνημείο αυτό. Πρωτοάκουσα την ιστορία και τους θρύλους του Αγίου Δημητρίου του Γαλακτοκτισμένου γύρω στα 2018 από την πολυαγαπητή μου μοναχή Χριστοδούλη, κατά τις συχνές επισκέψεις μου στη Μονή όπου μονάζει ακόμα, στη Παναγία Καλυβιανή της Μεσσαράς.
Από την πρώτη στιγμή διέβλεψα την μεγάλη αγωνία της σεμνής και φωτισμένης Γερόντισσας για την τύχη της εκκλησίας αυτής του γενέθλιου τόπου της. Εκεί πέρασε τα παιδικά χρόνια της, και η βαθιά λύπη της για την εγκατάλειψή του με συγκλόνιζε. Επισκέφθηκα τον ναό για πρώτη φορά τον Σεπτέμβριο του 2020 και αισθάνθηκα βαθιά εντός μου ότι ήταν θέλημα του Αγίου και προστάτη μου να συμβάλλω στην αναστήλωσή του. Δεν άργησε η αγάπη και η αγωνία μου για τον εγκαταλελειμένο αυτό Οίκο του Αγίου Δημητρίου να με οδηγήσει στη συνεργασία με τον άξιοσέβαστο και ταπεινό εφημέριο του ναού π. Γεώργιο Βεληβασάκη και την πρεσβυτέρα του, τον ευσυνείδητο και φιλόπονο Νίκο Θεοδοσάκη, πρώην αντιδήμαρχο Βιάννου, τον μεγαλόψυχο Μιχάλη Σωμαράκη, και τους ευσεβείς πολιτικούς μηχανικούς που ήρθαν από το Ηράκλειο (για να κάνουν μια άτυπη αυτοψία του μνημείου) Κώστα Παγωνάκη και Γιάννη Θεοδωράκη. Οι συνεργασίες αυτές ήταν για μένα μεγάλη εμψύχωση, και συνάμα τα πρώτα δώρα της θείας οικονομίας και του Μεγαλομάρτυρα!
Η κοινοποίηση των προθέσεών μου κατόπιν στον Μητροπολίτη Αρκαλοχωρίου, Καστελλίου και Βιάννου κ. Ανδρέα Νανάκη, όπως αναλάβω με στελέχη της περιοχής το έργο της διάσωσης του μνημείου, επέφερε την σύνταξη της «Επιτροπής για το Έργο του Αγίου Δημητρίου Χόνδρου Βιάννου», πρόεδρος της οποίας ορίστηκε ο π. Βεληβασάκης, και μέλη οι Νίκος Θεοδοσάκης, Μιχάλης Σωμαράκης, Αντώνης Στιβακτάκης και η γράφουσα. Αμέσως μετά ήρθε σε αρωγή του Οίκου του Αγίου Δημητρίου μια δυνατή ομάδα μηχανικών, διδασκόντων του Πολυτεχνείου Κρήτης, που ανέλαβε έμπρακτα τις μελέτες για το σωστικό έργο του ναού. Είναι ο αρχιτέκτονας και καθηγητής Κλήμης Ασλανίδης, που εκπόνησε την αρχιτεκτονική μελέτη του ναού, οι καθηγήτριες πολιτικοί μηχανικοί και αγαπητές φίλες Μαρία Σταυρουλάκη και Βαρβάρα Χαραλαμπίδη, που πρόσφεραν δωρεάν την στατική μελέτη του κτιρίου, και ο ηλεκτρολόγος-μηχανολόγος Χανίων Λευτέρης Κουκλάκης, που έκανε την ηλεκτρ/κή μελέτη για το Υπαίθριο Αρχονταρίκι. Τέλος ο άξιος συντηρητής τοιχογραφιών Μιχάλης Τρούλης (συνεργάτης μου από τον καιρό που δίδασκα στο Πανεπ. Κρήτης), έκανε την τεχνική μελέτη της συντήρησης των τοιχογραφιών, ενώ η τοπογραφική μελέτη του πέριξ του ναού χώρου έγινε από τον Ηρακλειώτη τοπογράφο μηχανικό Γιώργο Δαμασκηνάκη. Η μελέτη αυτή προέβλεπε και την καταγραφή και προβολή των αγροτεμαχίων γύρω από τον ναό που δωρίθηκαν από τους ιδιοκτήτες τους, τους οποίους η Επιτροπή μέλλει να ευχαριστήσει επάξια μόλις αρχίσει το επισκευαστικό έργο.
Χάρη στις δωρεές αυτές θα εξωραϊσθεί η περιοχή γύρω από την εκκλησία, ενώ στα ερείπια των κελιών νότιο-δυτικά (όπου υπήρχε μαντρί), και σε πολύ μικρή απόσταση από την είσοδο του ναού, μέλλει να δημιουργηθεί ένα μικρό Υπαίθριο Αρχονταρίκι,καθώς προβλέπεται από το σχέδιο του αρχιτέκτονα Ασλανίδη. Θάναι χώρος αναψυχής και πνευματικής καρποφορίας για όλους τους κατοίκους της περιοχής, σε ένα τοπίο απαράμιλλης ομορφιάς και γαλήνης!
Συνάμα, ο Πολιτιστικός Σύλλογος Χόνδρου θα αναλάβει μελλοντικά τον καθαρισμό και την ανασύσταση του παλαιού καλντεριμιού (αυτού που χρησιμοποίουσαν και οι μοναχοί), το οποίο οδηγεί από την Κρήνη (Καβούσι) ψηλά προς τον ναό.
Στις αρχές Σεπτεμβρίου κατατέθηκε ο φάκελος με όλες τις παραπάνω τεχνικές μελέτες στην Εφορεία Αρχαιοτήτων Ηρακλείου, μάλιστα στη Διεύθυνση Βυζαντινών Μνημείων, μέλος της οποίας είναι ο εξαίρετος αρχαιολόγος και άριστος γνώστης του μνημείου Γιώργος Κατσαλής. Τόσο ό ίδιος, όσο και η προϊσταμένη της υπηρεσίας και εκλεκτή βυζαντινολόγος Ελένη Κανάκη, μας διαβεβαίωσαν ότι οι μελέτες γρήγορα θα εγκριθούν, γιατί ως μελέτες καθηγητών του Πολυτεχνείου Κρήτης, δεν θα χρειασθούν κανενός είδους διόρθωση. Αυτό θα επιτρέψει τον σύντομο προγραμματισμό του επόμενου σταδίου, που θα είναι η χρηματοδότηση του έργου αυτού από τον αναθέτοντα φορέα, την Ενορία Καστρίου, σε κατασκευαστική εταιρεία με την απαραίτητη χρηματοδότηση της Περιφέρειας. Πρόσφατα ο Παύλος Μπαριτάκης, πρόεδρος του Περιφερειακού Συμβουλίου Κρήτης, και ο Νίκος Συριγωνάκης, Αντιπεριφερειάρχης Ηρακλείου, ενήργησαν ώστε να εξασφαλισθεί η παροχή 8.060 ευρώ που είχε ζητήσει η Ενορία Καστρίου για την εξόφληση του έργου του αρχιτέκτονα Ασλανίδη και του ηλεκτρολόγου μηχανολόγου Κουκλάκη. Ο πρόεδρος της Επιτροπής π. Βεληβασκάκης, και εμείς ως μέλη, τους εκφράζουμε και από αυτό το (Βιαννίτικο) βήμα, τις ολόθερμες ευχαριστίες μας! Τούτες οι τελευταίες εξελίξεις, που ήρθαν να μας χαροποιήσουν και να μας εμψυχώσουν τις μέρες αυτές - παρομονή της εορτής του Μεγαλομάρτυρα και προστάτη Αγίου μας - , μοιάζουν να είναι δώρο του αγίου στη Κρήτη και στους Κρητικούς, που κάποτε ελευθέρωσαν την αγαπημένη του Θεσσαλονίκη! Είθε να μας αξιώσει όλους ο Άγιος να δούμε το μοναστήρι του αναστημένο!
Μαστίγων ολεθρίων
και σεισμού μανίας
Κρήτη την νήσον σου φύλαττε
Μεγαλομάρτυς Δημήτριε ευφημούσάν σε.
*Η κ. Χρύσα Δαμιανάκη είναι Καθηγήτρια Ιστορίας της Νεότερης Ευρωπαϊκής Τέχνης στο Πανεπιστήμιο του Σαλέντο (Ιταλίας)
Φωτογραφίες: Χρύσα Δαμιανάκη, Αντώνιος Στιβακτάκης