Το καταπληκτικό κείμενο που ακολουθεί, είναι γραμμένο στις 31 Μαρτίου 1971, από έναν φωτισμένο δάσκαλο τον κ. Γιάννη Μαστοράκη, ο οποίος συνέδεσε το όνομά του με τα πρώτα, δύσκολα χρόνια της ίδρυσης και λειτουργίας του Δημοτικού Σχολείου Άρβης.
Επαναλαμβάνουμε ότι πρόκειται για ένα θαυμάσιο κείμενο, στο οποίο αποτυπώνεται με τρόπο αριστοτεχνικό, η ζωή στην Άρβη τα χρόνια εκείνα, ενώ η περιγραφή της περιοχής, τα ιστορικά, ηθολογικά και αρχαιολογικά της χαρακτηριστικά καταγράφονται με Κονδυλάκεια μαεστρία. Το κείμενο ήταν κρυμμένο στο θησαυροφυλάκιο των αρχείων του συγγραφέα και δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα, "Ηχώ της Βιάννου", τον Ιούνιο του 2014.
Γράφει λοιπόν ο κ. Μαστοράκης:
«Εις τα νότια της Επαρχίας Βιάννου, εις απόστασιν 13 χιλιομέτρων εκ της κοινότητος Αμιρά, εις μυχόν ενός μικρού όρμου και επί της αρχαίας πόλεως Άρβης, ήτις ήτο μία εκ των 100 πόλεων της Μινωικής εποχής, ευρίσκεται η Άρβη. Η παραλιακή λωρίς της Άρβης συνίσταται από ένα συνεχές αντέρισμα των νοτίων παραβούνων του όρους Δίκτη, ύψους περίπου 30 έως 50 μέτρων, διακοπτόμενον υπό μαγευτικών κοιλάδων καλλιεργουμένων κατά το πλείστον, υπό βανανεόδενδρων. Εις το βάθος της κοιλάδος της Άρβης, εις απόστασιν ενός χιλιομέτρου περίπου, εκ του συνοικισμού, εις βραχώδη ρίζαν του εξ’ ανατολών προς δυσμάς εκτεινομένου ορεινού όγκου ύψους 470 μέτρων, φιλόθρησκοι άνθρωποι, προ 120 περίπου ετών έκτισαν την Μονήν του Αγίου Αντωνίου. Η εκκλησία της Μονής αργότερον εγκατελήφθη, καθ’ όσον η εικών του Αγίου εξηφανίζετο και ανευρίσκετο εις μίαν υπερμεγέθη πλάκαν έχουσα κλίσιν 80% περίπου, όπου και ανηγέρθη εκ δευτέρου ο ναός του Αγίου Αντωνίου. Η Μονή ευρίσκεται εις υψόμετρον 40 μέτρων και εις θέσιν δεσπόζουσα της κοιλάδος. Δυτικώς της Μονής και εις μικράν απόστασιν ίσταται με αγρίαν την όψιν το Φαράγγι. Κατά πάσαν πιθανότητα ο ορεινός όγκος της περιοχής δια τεκτονικού σεισμού, ίσως των αρχών του γεωλογικού Καινοζωικού αιώνος, εσχίσθη εις το μέσον εις δύο και εδημιούργησεν το σπάνιον εις αγριότητα αυτό τοπίον, με άνοιγμα εις το άνω χείλος περί τα 100 μέτρα, εις δε το τέρμα 2-4 μέτρα και μήκος περί τα 600 τοιαύτα. Δια της φυσικής αυτής σχισμής ρέουν τα όμβρια ύδατα της βορείου περιοχής εις το Λιβυκόν Πέλαγος αφ’ ου διασχίσουν ηρέμως την από της σχισμής έως του κύματος προσχοσιγενή κοιλάδα, σχηματίζοντα ούτω τον μικρόν ποταμόν, όστις διαχωρίζει τον συνοικισμόν εις δύο. Το θέρος παραμένει πηγή, σταθεράς και ικανής αποδόσεως, η οποία αρδεύει ολόκληρον την πεδινήν έκτασιν την εκατέρωθεν του ποταμού ευρισκομένην, ήτις αποτελεί πηγήν πλουτοπαραγωγικήν, τον βανανεόκηπον της Άρβης, εκτάσεως 700 στρεμμάτων περίπου, με σχήμα ισοσκελούς τριγώνου, με βάσιν την παραθαλάσσιαν πλευράν και κορυφήν την ρίζαν του ορεινού όγκου.
Η καταπράσινη επιφάνεια, η οποία σαν είδος κουβέρτας, καλύπτει την τριγωνικήν περιοχήν της βανάνας, κάτω της οποίας λειτουργούν αδιακόπως κατά την περίοδον του θέρους δεκάδες αντλητικών μηχανών αι οποίαι αδειάζουν τα φρέατα εις τους λάκκους των βανανών, από τας οποίας κρέμονται τα σταφύλια, τα οποία αποτελούν μέρος του πλούτου της περιοχής, με αφετηρίαν την θάλασσαν και τέρμα τον ορεινόν όγκον, με φόντον το Φαράγγι, από την βάσιν του οποίου πηγάζει το ύδωρ το οποίον αρδεύει και ζωογονεί την περιοχήν, αποτελεί τοπίον που τροφοδοτεί και εξάπτει την φαντασίαν του επισκέπτου, ο οποίος αιχμαλωτίζεται από το κάλλος του παραμυθένιου τούτου παραδείσου. Είναι εκπληκτικόν το φαινόμενον, ότι, όταν εις όλην την νότιον παραλίαν ο Βορράς ή ο Βορειοδυτικός μαστίζουν κυριολεκτικώς τον τόπον, εις την Άρβην άκρα νηνεμία επικρατεί τόσον εις την θάλασσαν όσον και εις την ξηράν. Η θάλασσα με τα κατακάθαρα και διαυγή νερά της, δύναται να εξομοιωθεί προς λίμνην, της οποίας η επιφάνεια ομοιάζει προς κάτοπτρον κρυστάλλινον και πελώριον. Παραλλήλως προς το κύμα το οποίον ήσυχα παφλάζει, εκτείνεται μία αμμώδης έκτασις, μήκους πλέον του ημίσεος χιλιομέτρου και πλάτους περί τα 10-20 μέτρων, η οποία καταλλήλως διαμορφουμένη, δύναται να αποτελέσει ιδεώδη πλαζ δια τους λουομένους. Το κλίμα του τόπου είναι θαυμάσιον. Ποτέ το θερμόμετρον κατά τους μήνας του χειμώνος δε πίπτει κάτω των 12ο βαθμών Κελσίου και ποτέ το θέρος δεν υπερβαίνει τους 40ο. Είναι γεγονός αναμφισβήτητον ότι αι χελιδόνες διαχειμάζουν εις τον τόπον αυτόν, τα δε ερπετά ξυπνούν πολλάκις από την χειμερίαν νάρκην των προς εξεύρεσιν τροφής. Διοικητικώς υπάγεται, το μεν προς ανατολάς του χειμάρρου τμήμα εις την Κοινότητα του Αγίου Βασιλείου, το δε προς δυσμάς, εις την Κοινότητα Αμιρά. Ο πληθυσμός αμφοτέρων των τμημάτων ανήλθεν κατά την τελευταίαν απογραφήν εις 353 κατοίκους (απογραφή 1961 47 κάτοικοι). Αληθής άθλος συνετελέσθη εις τον τόπον αυτόν εντός ολίγου χρόνου. Εις ένα μεγάλο εργοτάξιον μετεβλήθη η περιοχή. Είναι ένας μελισσόκηπος που βουίζει συνεχώς και αδιαλείπτως. Είναι ένα χρηματιστήριον όπου συνεχώς αναβιβάζονται και καταβιβάζονται αι τιμαί των προϊόντων, αναλόγως του νόμου της προσφοράς και της ζητήσεως. Η Άρβη είναι ένα πραγματικόν χρυσορυχείον δια την Κρήτην και εν σμικρογραφία δια την Ελλάδα. Περί τα 1300 στρέμματα πρωίμων κηπευτικών και 700 τοιαύτα βανανεοδέντρων, καλλιεργούνται, αυξανομένης της καλλιεργείας, ιδία των εκτός εποχής κηπευτικών κατά ταχύτατον ρυθμόν. Σωληνώσεις 30 χιλιομέτρων περίπου, μεταφέρουν τα όμβρια ύδατα από το φαράγγι εις ολόκληρον την περιοχήν δια την άρδευσιν των καλλιεργουμένων εκτάσεων. Η τοποθέτησις των σωληνώσεων εις ύψος 160-220 μέτρων εις το Φαράγγι εγένετο με πραγματικόν κίνδυνον της ζωής.
Η ζωή και η κίνησις του τόπου αυξάνεται αλματωδώς. Χαρακτηριστώς αναφέρομεν, ότι, το μόλις προ 5 ετών ιδρυθέν Δημοτικόν Σχολείον, έρχεται 2ον εις δύναμιν των σχολείων της Επαρχίας, μετά του τοιούτου της Άνω Βιάννου. Ο πλούτος, το ιδεώδες κλίμα και το σπάνιον θέρετρον της Άρβης, αποτελούν αναμφισβητήτως δυνατόν μαγνήτην έλξεως και ανακόπτουν το μεταναστευτικόν ρεύμα, ανακαλούν τους εκπατρισθέντας να επανέλθουν εις τα πάτρια εδάφη, τα οποία υπόσχονται πολλήν μεγαλυτέραν αμοιβήν από ότι τους προσφέρει η ξένη γη. Η Άρβη, καταλλήλως προβαλλομένη από τα διάφορα τουριστικά γραφεία, δύναται να αποτελέσει ιδεώδες χειμερινόν θέρετρον, ιδίως δια τους λαούς της Β. Ευρώπης. Όμως υπάρχει και αντίθετος όψις, η οποία αποτελεί πόλον απώσεως.
1). Η Άρβη επικοινωνεί δια αμαξιτής οδού με την Βιάννον και Αμιρά, πλην όμως η οδός αύτη είναι πρόχειρος και μετά δυσκολίας μετακινούνται τα ευπαθή προϊόντα της. Ας ληφθεί υπόψιν το γεγονός ότι, δια την φόρτωσιν τομάτας εις ψυγείον, προερχόμενον εξ Ουγγαρίας, μεταφέρεται αύτη εις Αμιρά, και εκείθεν μεταφορτώνεται εις το ψυγείον.
2). Δεν υπάρχει ηλεκτρικόν ρεύμα. Έχει γίνει μελέτη ηλεκτροδοτήσεως των αντλιοστασίων και δεν συμπεριελήφθη ταυτοχρόνως και η ηλεκτροδότησις των οικιών.
Εν Άρβη λειτουργούν τέσσαρα καφενεία, εκ των οποίων τα δύο ως εστιατόρια. Τέσσαρα ξενοδοχεία, εκ των οποίων τα τρία πληρούν τους απαραίτητους όρους με σύνολον κλινών 65.
Γίνονται αι δέουσαι ενέργειαι δια την ίδρυσιν εξωραϊστικού Συλλόγου, όστις ως προβλέπομεν, θα συντελέσει τα μέγιστα δια την πρόοδον του τόπου, ιδία από τουριστικής απόψεως.
Τηλεφωνικώς η Άρβη εξυπηρετείται πλήρως.
Από αρχαιολογικής απόψεως, η περιοχή δεν υστερεί. Η θέσις κατωκείτο από της προϊστορικής εποχής. Ευρέθησαν ενταύθα αρχαιότητες Μινωικής εποχής, αγγεία πήλινα, λίθινα και σφραγίδες. Κατά την Ελληνικήν εποχήν ελατρεύετο ο Άρβιος Ζευς. Ευρέθησαν Τράπεζαι προσφορών του Αρβίου Διός εις θέσιν Φαράγγι. Προ 100 περίπου ετών, ευρέθη τυχαίως ωραία μαρμάρινη σαρκοφάγος με αναγλύφους Διονυσιακάς παραστάσεις, μετακομισθεία υπό του Paishley εις Αγγλίαν. Η θέσις εις την οποία κείται η Μονή του Αγίου Αντωνίου ήτο πιθανώς το Ιερόν του Αρβίου Διός. Εις θέσιν Καμίνια ευρέθησαν θραύσματα αγγείων και εις θέσιν Τροχάλοι κεραμικά θραύσματα Κλασσικής Εποχής.
Εις την ανατολικήν παρυφήν του χωρίου υπάρχουν τα ερείπια του ναού της Αγίας Ειρήνης. Κατ’ έτος εορτάζεται μετά πάσης λαμπρότητος ο Άγιος Παντελεήμων και συρρέουν ενταύθα πλείστοι πιστοί εκ της επαρχίας και εξ’ άλλων διαμερισμάτων του Νομού, δια να τιμήσουν τον Άγιον. Επί δύο και τρεις ημέρας, διαρκούν αι διασκεδάσεις και οι χοροί.
Την νύχτα της Αναστάσεως καίεται σωρός ξύλων, την στιγμήν καθ’ ην ο ιερεύς αναφωνεί τον ύμνον της Αναστάσεως. Εις την κορυφήν της σωρού τοποθετείται ανδρείκελον, το οποίο απεικονίζει τον Ιούδα.
Θα μπορούσαμε εν κατακλείδι να συμπεράνωμεν, ότι η Άρβη είναι πολυπλεύρως τόσον προικισμένη, που την καθιστούν εκ των ωραιοτέρων επινείων του κρητικού νότου».
«Δυτικώς της Μονής και εις μικράν απόστασιν ίσταται με αγρίαν την όψιν το Φαράγγι…».
«Δια της φυσικής αυτής σχισμής ρέουν τα όμβρια ύδατα της βορείου περιοχής εις το Λιβυκόν Πέλαγος αφ’ ου διασχίσουν ηρέμως την από της σχισμής έως του κύματος προσχοσιγενή κοιλάδα, σχηματίζοντα ούτω τον μικρόν ποταμόν, όστις διαχωρίζει τον συνοικισμόν εις δύο».
