Κατά την ύστερη τουρκοκρατία, η δευτεροβάθμια εκπαίδευση έλαβε συγκεκριμένη μορφή και περιεχόμενο και παρεχόταν σε σχολεία δύο διαφορετικών βαθμίδων τα οποία τόσο στην ελεύθερη Ελλάδα όσο και στην Κρήτη ακολουθούσαν τα ίδια αναλυτικά προγράμματα και έφεραν την ίδια ονομασία. Αυτά ήταν : το «Ελληνικόν Σχολείον » ή « Σχολαρχείον» και το «Γυμνάσιον».
Ελληνικά Σχολεία λειτουργούσαν στην ελεύθερη Ελλάδα από το 1833 το πρώτο, ενώ το 1835 ιδρύθηκαν άλλα 10. Με Βασιλικό Διάταγμα του 1836 θεσμοθετήθηκαν επίσημα τα προαναφερόμενα σχολεία. Με το ίδιο Β.Δ. οργανώθηκε η δευτεροβάθμια εκπαίδευση στην Ελλάδα σύμφωνα με τα βαυαρικά πρότυπα. Πρωταρχικός σκοπός ήταν η προπαρασκευή για το Γυμνάσιο, ταυτόχρονα όμως η εκπαίδευση στο Ελληνικό Σχολείο έπρεπε να είναι αυθύπαρκτη (αυτόνομη) για όσα παιδιά ενδιαφέρονταν να ενταχθούν στην κοινωνία με παραπάνω γνώσεις από του Δημοτικού ή δεν ήθελαν να ακολουθήσουν γυμνασιακές σπουδές.
Στην Κρήτη αναφέρεται η ύπαρξη Ελληνικού Σχολείου στο Ρέθυμνο το 1802 και στο Ηράκλειο το 1808. Το Ελληνικό Σχολείο είχε τρεις τάξεις, σε πολλές όμως περιπτώσεις ανάλογα με τον αριθμό μαθητών και δασκάλων λειτουργούσε με δύο ή με μία1.
Ελληνικά σχολεία ιδρύθηκαν το 1871 στη διοίκηση Ηρακλείου μόνο στην πόλη του Ηρακλείου ενώ στη διοίκηση Λασιθίου στη Νεάπολη, Σητεία, Ιεράπετρα και Άνω Βιάννο. Με την ψήφιση του νόμου ‘περί παιδείας’ το 1881, ιδρύθηκαν άλλα τέσσερα: δύο στην επαρχία Πεδιάδος, και από ένα στις επαρχίες α. Καινουργίου & Πυργιωτίσσης και β. Μαλεβιζίου & Τεμένους. Ίδρυση Ελληνικού σχολείου είχε ζητήσει και η επαρχία Μονοφατσίου αλλά το αίτημα απορρίφθηκε. Ικανοποιήθηκε με την ψήφιση του νόμου του 1889 με την ίδρυση Ελληνικού σχολείου στο Χάρακα.
Δεύτερη και τελευταία βαθμίδα της μέσης εκπαίδευσης αποτελούσε το Γυμνάσιο. Όπως και τα Ελληνικά Σχολεία, λειτουργούσαν από την περίοδο της Αντιβασιλείας θεσμοθετήθηκαν επίσημα με το βασιλικό διάταγμα του 1836 και οργανώθηκαν πάνω στα γερμανικά πρότυπα. Το τετραετές Γυμνάσιο διατηρήθηκε ως το 1929, έτος που μετατράπηκε σε εξαετές και κάλυπτε όλο τον κύκλο της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης καταργουμένων των Ελληνικών Σχολείων.
Το πρώτο πλήρες Γυμνάσιο στην Κρήτη ιδρύθηκε το 1881 με την ψήφιση του «περί παιδείας» νόμου και είχε έδρα το Ηράκλειο όπου λειτουργούσε ως τότε με δύο γυμνασιακές τάξεις και ονομαζόταν Ημιγυμνάσιο. Με την προσθήκη μιας τάξης σε καθένα από τα επόμενα δύο χρόνια λειτούργησε ως πλήρες από το σχολικό έτος 1883-842
ΝΟΜΟΣ περί παιδείας (1889)
Στο κεφάλαιο Γ΄ (Περί Ελληνικών Σχολείων) του παραπάνω νόμου, άρθρα 27-36, καθοριζόταν η ίδρυση των Ελληνικών σχολείων, οι έδρες των, το εκπαιδευτικό προσωπικό και τα απαιτούμενα προσόντα που αυτό έπρεπε να διαθέτει. Σύμφωνα με το άρθρο 27 « Εν ταις έδραις των Διοικήσεων ιδρύεται εν Ελληνικόνσχολείον πλήρες με τρεις τάξεις και τρεις διδασκάλους. Εν δε ταις επαρχίαις ιδρύονται Ελληνικά Σχολεία με τρεις τάξεις, αλλά με δύο διδασκάλους ». Σύμφωνα με τα επόμενα δύο άρθρα ανά δύο επαρχίες ορίστηκε ένα Ελληνικό Σχολείο.
Στις επαρχίες Μονoφατσίου και Ρίζου ιδρύθηκε ένα Ελληνικό Σχολείο με έδρα την Επάνω Βιάννο, ενώ για την επαρχία Πεδιάδος ιδρύθηκε Ελληνικό σχολείο στο Αβδού. Στα άρθρα 30-34 καθορίζονταν τα προσόντα και οι αμοιβές του διδακτικού προσωπικού που ονομάστηκαν ελληνοδιδάσκαλοι (διδάσκαλοι Ελληνικού σχολείου). Ο Σχολάρχης, διευθυντής του Σχολείου έπρεπε να έχει πτυχίο γ΄ τάξεως Ελληνοδιδασκάλου ή πενταετή ευδόκιμη υπηρεσία ως ελληνοδιδάσκαλος, ή να έχει παρακολουθήσει επί τρία έτη μαθήματα της φιλοσοφικής σχολής του πανεπιστημίου.
Ο Λεωνίδας Γαλανάκης από το Ψυχρό Λασιθίου, Σχολάρχης Βιάννου έτος 1884-1885
Όταν είχε τα προσόντα αυτά έπαιρνε μηνιαίο μισθό 900 γρόσια, αν δεν τα διέθετε 700. Ο διδάσκαλος της Β΄ τάξης έπρεπε να είναι πτυχιούχος ελληνοδιδάσκαλος β΄ τάξεως ή πενταετή ευδόκιμη υπηρεσία ως ελληνοδιδάσκαλος να έχει παρακολουθήσει μαθήματα φιλοσοφικής στο πανεπιστήμιο για ένα έτος. Αν διέθετε τα παραπάνω προσόντα λάμβανε μισθό 700 γρόσια αν όχι 600. Ο ελληνοδιδάσκαλος της Α΄ τάξης έπρεπε να διαθέτει απολυτήριο Γυμνασίου με βαθμό «τουλάχιστον καλώς». Ο μισθός του ήταν 600 γρόσια. Στα δύο τελευταία άρθρα (35-36) γινόταν λόγος για προτίμηση του ελληνοδιδασκάλου με ανώτερα προσόντα στην περίπτωση κατάληψης θέσης από δύο ή περισσότερους εκπαιδευτικούς. Όταν δεν υπήρχε προσωπικό με τα προαναφερόμενα προσόντα διορίζονταν προσωρινοί ελληνοδιδάσκαλοι που διέθεταν απολυτήριο Γυμνασίου οι οποίοι αντκαθιστούνταν όταν παρουσιαζόταν εκπαιδευτικοί με ανώτερα προσόντα.
Το Ελληνικόν Σχολείον (Σχολαρχείο) της Βιάννου - περίοδος οθωμανικής κυριαρχίας (1871-1898)
Το Ελληνικό Σχολείο (Σχολαρχείο) της Βιάννου ήταν το πρώτο σχολείο μέσης εκπαίδευσης και ιδρύθηκε το 1871 από τη Δημογεροντία του Τμήματος Λασιθίου. Σ’ αυτό φοιτούσαν μαθητές όχι μόνο από την επαρχία Βιάννου αλλά και από τις όμορες Πεδιάδος και Μονοφατσίου. Αρχικά λειτούργησε με δύο τάξεις (Α΄ και Β΄) ενώ τα επόμενα χρόνια προστέθηκε και η Γ΄ τάξη. Λειτούργησε μέχρι το 1909, έτος που καταργήθηκαν τα Ελληνικά σχολεία. Τις δαπάνες του κάλυπτε η Δημογεροντία Λασιθίου από έσοδα που εισέπραττε από τα μονύδρια της Παναγίας της Κεραλιμενιώτισσας του Καλαμίου και της Αγίας Μονής της Άνω Βιάννου3. Την πρώτη δεκαετία (1871-1881) λειτούργησε με ένα μόνο καθηγητή, τον εκάστοτε διευθυντή του Δημοτικού σχολείου.
Από την αγόρευση του Γεωργίου Παπαμαστοράκη στη Βουλή των Κρητών και την έντονη διαμάχη του με το βουλευτή Ιπποκράτη Παπαδημητρόπουλο για τη μεταφορά του Ειρηνοδικείου Βιάννου από την Άνω Βιάννο στον Πεύκο, αντλούμε πολύτιμες πληροφορίες για τη παράδοση μαθημάτων του Ελληνικού Σχολείου στη Βιάννο πριν την επανάσταση του 1866. Το γεγονός αυτό χρησιμοποιεί ως επιχείρημα για την παραμονή του ειρηνοδικείου στην Άνω Βιάννο4.
Από άρθρο του Χρηστάκι στο περιοδικό Μύσων πληροφορούμαστε την ίδρυση του πρώτου λαϊκού σχολείου στην επαρχία Βιάννου το έτος 1843 από τον Ματθαίο ή Αναγνώστη Βερυκοκάκη και τη λειτουργία του ως σχολαρχείου τα έτη 1867-18715 . « ..Το σχολείον τούτο ελειτούργει συντηρούμενον διά συνεισφορών των κατοίκων της επαρχίας εις είδος και εις χρήμα μέχρι του έτους 1867 ως τετρατάξιον δημοτικόν. Το έτος τούτο προσετέθησαν αυτώ δύο τάξεις Ελληνικού και εξηκολούθησε λειτουργούν διά του αυτού τρόπου ως το 1871, τότε, ιδρυθέντος υπό της Δημογεροντίας του τμήματος Λασιθίου Ελληνικού σχολείου εν Άνω Βιάννω, το σχολείο Αμιρώνεξηκολούθη λειτουργούν μόνον ως τετρατάξιονδημοτικόν ».
Σχολάρχες και Ελληνοδιδάσκαλοι
Στην Ελληνικό Σχολή δίδαξε πρώτος ο Νικόδημος τα έτη 1871-1873, ο οποίος υπηρετούσε ως Διευθυντής στο Δημοτικού Σχολείου Βιάννου. Μετά το Νικόδημο δίδαξαν κατά χρονολογική σειρά οι παρακάτω6 : Γ. Καραγιάννης 1873-1874, Παπά Ιωάννης 1874-1875, Νικίας 1875-1876, Ξενοφών Τζερνιάς 1876-1877, Ιωάνν. Μηλιαράκης 1879-1881.
Πίνακας σχολαρχών και ελληνοδιδασκάλων
Το Διδακτήριο
Το Ελληνικό σχολείο ή Σχολαρχείο Βιάννου στεγάστηκε σε κτίριο με τρεις αίθουσες βόρεια του παλαιού Διδακτηρίου του Δημοτικού Σχολείου στο κέντρο της Βιάννου. Στις 3 Οκτ. 1875 τα κτίρια είχαν αποπερατωθεί και οι Δημογέροντες, Πρόκριτοι και Έφοροι Βιάννου ζητούν από το Διοικητή Λασιθίου να δοθούν τα ενοίκια των δύο πρώτων χρόνων από τα κτήματα των Μονών στα σχολεία που λειτουργούσαν τα δύο πρώτα χρόνια: «…ανεγείραμεν εκ βάθρων εν τω χωρίω μας δημοτικήν τε και ΕλληνικήνΣχολήν διά την οικοδομήν των οποίων εδαπανήσαμεν εξ’ ιδίων σχεδόν υπέρ τας εκατόν χιλιάδες γροσίωνπρομηθευθέντες ευθύς εξ’ αρχής από τας αρχάς του 1870 διδάσκαλον με μηνιαίον μισθόν γρόσια 600 διδάσκοντα (;) εν αμφοτέραις ταις σχολαίς εν αιςεφοίτων οι παίδες εκ των παρακειμένων χωρίων ». Το κτίριο αυτό ανεγέρθη ταυτόχρονα με το διδακτήριο του Δημοτικού Σχολείου. Το 1885 έγιναν επισκευές στο κτήριο του Σχολαρχείου όπως μας πληροφορούν έγγραφα της Δημογεροντίας Λασιθίου7 : «εδόθησαν εις τον ταμίαν της Εφορείας Εμμ. Παπαμαστοράκην 3.123 γρόσια προς επισκευήν της Ελληνικής Σχολής Βιάννου, συμψηφησθέντων δε ταύτα εις την ενοικιοφειλήν των ενοικιαστών εις βάρος των μονυδρίων Αρκαδίας » και « αποδείξεις για επισκευή Ελλην. σχολής από ενοικιαστάςΣπυρ. Αγαπάκη και Μιχ. Πλαντζουνάκη 1000 γρόσια και 2573 ».
Έγγραφο του 1892 για τη λειτουργία του Σχολαρχείου και τις ζημιές του Διδακτηρίου από τον οθωμανικό στρατό. Το υπογράφουν ο Σχολάρχης Βιάννου Εμμ. Φραντζικινάκης και ο Χαράλ. Δ. Κονδυλάκης ελληνοδιδάσκαλος (αδελφός του λογοτέχνη)
Ο Αρκαδίας Νικηφόρος αναφέρει για τις εισπράξεις και τις πληρωμές, δαπάνες υπέρ της Ελληνικής Σχολής « …διά τας αναγκαίας και επειγούσας κριθείσας επισκευάς της ενταύθα Ελληνικής Σχολής »,
Ο Ιωάννης Μαρκόπουλος από τις Μουρνιές, παππούς του γνωστού μουσικοσυνθέτη. Σχολάρχης Βιάννου, 1885-88.
Με το ξέσπασμα της επανάστασης του 1889 ο αυτοκρατορικός οθωμανικός στρατός εξορμά στην ύπαιθρο για να καταστείλει την επανάσταση και να συλλάβει τους επαναστάτες. Στην περιοχή της Βιάννου εδρεύει στην Άνω Βιάννο στα κτίρια του Δημοτικού και του Σχολαρχείου. Από αναφορές των Διευθυντών των σχολείων το έτος 1892 προς την Τμηματική Εφορεία Λασιθίου (προϊσταμένη αρχή), μαθαίνουμε για ζημιές που προκάλεσαν στα διδακτήρια οι οθωμανοί στρατιώτες το διάστημα της παραμονής τους8. Αναφέρει σχετικά ο Σχολάρχης Φραντζικινάκης στις 23-1-1892 : «[…] Η δ’ οικοδομή των ελληνικών Σχολείων επιδιορθωθείσα είναι οπωσδήποτε υποφερτή, αν και μεγάλας εσωτερικώς τε και εξωτερικώς ζημίας επέφερεν αυτή ο Στρατός εν καιρώ ανωμαλίας ». Ενώ την ίδια κατάσταση περιγράφει και ο Διευθυντής του Δημοτικού Σχολείου Βιάννου Ιωάννης Μιχ. Κονταξάκης: « […] πλείστας όσας καταστροφάς υπέστη εσωτερικώς τε και εξωτερικώς υπό του εν αυτή κατά την ανωμαλίαν εγκαθιδρυθέντος αυτοκρατορικού στρατού…».
Τα διδασκόμενα μαθήματα
Τα διδασκόμενα μαθήματα το σχολικό έτος 1882-83 στην Γ΄ τάξη του Ελληνικού ήταν Ελληνικά, Λατινικά, Γαλλικά, Μαθηματικά, Ιερά, Ελληνική Ιστορία και Γεωγραφία.
Μαθήματα Σχολαρχείου διδάσκονταν στη Βιάννο πριν την επίσημη ίδρυση του Σχολαρχείου το 1871. Μας το πιστοποιεί έγγραφο του Αρχιμανδρίτη Νικηφόρου, εξεταστή εκ μέρους της Δημογεροντίας στις δημόσιες εξετάσεις της Δημοτικής Σχολής Βιάννου τον Ιούλιο του 1871 για το σχολικό έτος 1870-71 :
« [….] Εξητάσθησαν δε, ου μόνον μαθήματα του Δημοτικού αλλά και του Ελληνικού κατά τα συμπεφωνημένα μεταξύ του διδασκάλου και των προκρίτων [….] »
Από κατάλογο βιβλίων που αποστέλλει η Τμημ. Εφορεία κατόπιν αιτήματος του σχολάρχη Ι. Μηλιαράκη μαθαίνουμε τους τίτλους των διδακτικών βιβλίων, τους συγγραφείς και το κόστος του καθενός9:
Το σύνολο του κόστους των απεσταλθέντων βιβλίων ανερχόταν στα 542γρόσια, όταν το ημερομίσθιο ήταν αρχές της δεκαετίας του 1880 περί τα 8 γρόσια.
Οι εξετάσεις
Οι εξετάσεις της Ελληνικής όπως και της Δημοτικής Σχολής ήταν δημόσιες και λάμβαναν πανηγυρικό χαρακτήρα παρουσία των τοπικών αρχών και των γονέων. Προηγείτο συνεννόηση των τοπικών Εφόρων με την Τμηματική Εφορία για τον καθορισμό της ημερομηνίας και του εξεταστή. Τον Ιούνιο του 1874 οι έφοροι της Ελληνικής Σχολής Ι. Παπαμαστοράκης, Ι. Πολίτης και Μιχ. Αγαπάκης παρακαλούν τη Δημογεροντία του Τμήματος Λασιθίου « …ίνα ορίση ημίν την ημέραν καθ’ ήν κατά το σύνηθες μέλλει να εξαποστείληεξεταστικήν εις τα ενταύθα επιτροπήν διά τας δημοσίας εξετάσεις της ειρημένης Σχολής…». Με τη λήψη του εγγράφου σημειώνει ο πρόεδρος της Εφορίας, επίσκοπος Μελέτιος: « Ενεκρίθη όπως μεταβή εις Βιάννον συνεπεία της αιτήσεως της σχολικής Εφορείας Βιάννου ο ενταύθα διαμένων ελληνοδιδάσκαλος κύριος Σεραφείμ προς εξέτασιν των εκείσε μαθητών, όστις θέλει καθυποβάλει ημίν το αποτέλεσμα αυτής, η 16 Ιουλ. 1874, Η Δημογεροντία »
Μια έκθεση των δημοσίων εξετάσεων του Σχολαρχείου Βιάννου του 1893
Μελετώντας την έκθεση του Νικόδημου10, διαπιστώνουμε την αποτελεσματική και καρποφόρα διδασκαλία του Σχολάρχη Κ. Χαμηλού. Ο Χαμηλός εκπλήρωσε όλες της προσδοκίες των Βιαννιτών για πρόοδο των παιδιών τους και γι’ αυτό το λόγο, προτείνει στην Εφορεία να αναδιορίσει και κατά το επόμενο σχολικό έτος. Είναι μια έμμεση μομφή και αποδοκιμασία του επισκόπου Αρκαδίας προς τους Δημογέροντες και Δημάρχους της επαρχίας, οι οποίοι αντιδρούσαν σφόδρα το Σεπτέμβρη του 1892 στην τοποθέτηση του Χαμηλού, απαιτώντας να τοποθετηθούν Βιαννίτες Ελληνοδιδάσκαλοι.
Η έκθεση του επισκόπου Αρκαδίας Νικόδημου
« Μετά την σύντομον απαγγελίαν λόγου του Διευθύνοντος την Σχολήν ταύτην, σχέσιν έχοντος προς την προκειμένην υπόθεσιν, ήρχισαν αι εξετάσεις, ας παρηκολουθήσαμεν μετ’ ενδιαφέροντος κατά την 20ην Ιουνίου ε.ε. έτους, και έληξεν κατά την 21ην ιδίου μηνός. Και αφ’ ενός μεν ο ζήλος και η ένθερμος προθυμία του κ. Χαμηλού αγωνιζομένου πάντοτε υπέρ της διανοητικής και ηθικής των μαθητών μορφώσεως αφ’ ετέρου δε η στάσις και αι εύστοχαι των μαθητών αποκρίσεις ερωτόμενοι, παρήγαγον ευάρεστα αποτελέσματα και συνεπώς επλήρωσαν πάσας τας προσδοκίας των επαρχιωτών, εν γένει δε η διδασκαλία του κ. Χαμηλού και εντός της Σχολής και εκτός διεξήχθη μετά πλήρους αυταπαρνήσεως. Εκ των εξετασθέντων δε μαθητών προεβιβάσθησαν εις την Γηντάξιν 14, εις δε την Βαν 15.
Ώστε η Σεβαστή Εφορεία δέον να επιστήση εκ τούτου την προσοχήν της να διορίζη δηλ. τοιούτους Διδασκάλους, ως τον κ. Χαμηλόν, φέροντος εχέγγυα αληθούς και γνησίου παιδείας.
Διό παρακαλείται η Σ. Εφορεία, ίνα μη παρίδη το δίκαιον των 14 μαθητών, εις ούς θα προστεθώσι και άλλοι μαθηταί, και ευαρεστουμένηδιορίση κατά το επιόν έτος Σχολάρχην εν Βιάννω, και θα ευλογείται το όνομά της εσαεί.
Εν Βιάννω της 25 Ιουνίου 1893
Ο Αρκαδίας Νικόδημος »
Οι παιδονόμοι (ευταξίαι)
Ο θεσμός των παιδονόμων ίσχυσε και κατά τα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας στην Κρήτη. Το 1885 διορίστηκε παιδονόμος του Σχολαρχείου Βιάννου ο Κατωβιαννίτης Ιωάννης Αγγουράκης με ετήσιο μισθό 1800 γρόσια. Συχνές ήταν οι αναφορές των σχολαρχών για το διορισμό παιδονόμου, «ευταξία» τον αποκαλούσαν, μιας και ανάμεσα στους φοιτώντες μαθητές υπήρχαν αρκετοί μεγάλης ηλικίας και απείθαρχοι. Δεν παρέλειπαν όμως να προβούν σε αναφορές όταν ο παιδονόμος δεν εκτελούσε το καθήκον του11. Ο Ι. Αγγουράκης, ο οποίος υπηρέτησε επί σειρά ετών δάσκαλος στην Κάτω Βιάννο στις αρχές της δεκαετίας του 1890 και τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα, υπηρετούσε παιδονόμος στην Ελληνική Σχολή Βιάννου. Σύμφωνα με αναφορά του σχολάρχη, ο Αγγουράκης αμελούσε παντελώς τα καθήκοντά του, επισκεπτόταν το σχολείο για το θεαθήναι μία φορά την εβδομάδα, σε αντίθεση με τα οινοπωλεία τα οποία δεν παρέλειπε να επισκέπτεται καθημερινά. Σε έγγραφο της ΑΧΔΛ τους έτους 1893, ο παιδονόμος αναφέρεται από τον ελληνοδιδάσκαλο της σχολής ότι αμελεί παντελώς τα καθήκοντά του12 «κατά τας ημέρας της παραδόσεως των μαθημάτων εν τη Σχολή κατεπείγουσαν παρουσίαν του και την μεγίστην ανάγκην να διατηρή, όσον οίον τε την τάξιν και ησυχίαν της ρυθείσης Σχολής…ή εις τας ιδιωτικάς του εργασίας διατελεί μέχρι τούδε ή και εάν έλθη άπαξ της εβδομάδος προς το θεαθήναι, έρχεται κυρίως προς επίσκεψιν κατά σειράν των οινοπωλείων εμφανιζόμενος ως εκ του περισσού και έως την αυλήν της Σχολής μας και μας ερωτά πως περάσαμεν αυτήν την εβδομάδα »
Παιδονομικά μέσα - Σωματικές ποινές
Οι ξυλοδαρμοί ήταν στην ημερήσια διάταξη των σχολείων. Όταν κάποιοι διδάσκαλοι ή ελληνοδιδάσκαλοι υπερέβαιναν τα όρια και η κατάσταση έφτανε σε αδιέξοδο, επιλαμβανόταν αναγκαστικά η Τμηματική Εφορεία. Μια τέτοια περίπτωση υπήρξε στο Σχολαρχείο της Βιάννου το Μάιο του 1888. Οι συνεχείς ξυλοδαρμοί, οι νηστείες και οι φυλακίσεις ανάγκασαν τους μαθητές της Α΄ τάξης να εγκαταλείψουν το Σχολαρχείο και να απαιτήσουν αποφασιστικά με επιστολή τους αρχικά στο Σχολάρχη και έπειτα στον Επίσκοπο, τον Έπαρχο και το Δήμαρχο, την απόλυση του ελληνοδιδασκάλου Εμμ. Κονδυλάκη. Η ενέργεια αυτή των μαθητών ήταν πρωτοφανής και απίστευτου θάρρους, για τα εκπαιδευτικά χρονικά της εποχής. Στην επιστολή τους προ το σχολάρχη Ι. Μαρκόπουλο αναφέρουν τα εξής: « Κύριε Σχολάρχη. Γνώριζε ότι ο διδάσκαλός μας Εμμ. Κονδυλάκης μας κακομεταχειρίζεται διά ραβδισμών, διά νηστείας και διά φυλακής και δεν ημπορούμεν πλέον να υποφέρωμεν τοιούτον διδάσκαλον διότι μας έχει πλεόν μελισμένους από τους ραβδισμούς και δεν δυνάμεθα ούτε να καθίσωμεν ούτε να θέσωμεν. Και σας λέγωμεν ότι ένα μετά παρέλευσιν δύο ή τριών ημερών δεν έλθη η αποφοίτησίς του θα αποφοιτήσωμεν άπαντες». Η ουσιαστική διάλυση της Α΄ τάξεως η οποία είχε περιέλθει ‘εν οικτρά καταστάσει’, με τους μισούς μαθητές να έχουν αναχωρήσει για τα χωριά τους και τους άλλους να αρνούνται να προσέλθουν στο σχολείο αν δεν απολυθεί ο Κονδυλάκης ανάγκασε το Σχολάρχη Ιωάννη Μαρκόπουλο, να διαβιβάσει την επιστολή των μαθητών στην Τμηματική εφορεία, επιβεβαιώνοντας την αλήθεια των καταγγελλομένων. Στη συνέχεια η Τμηματική Εφορεία αφού συνεδρίασε, απόλυσε τον ελληνοδιδάσκαλο, με εισήγηση του παρευρισκομένου Τμηματικού Εφόρου της επαρχίας Βιάννου Ι. Χατζάκη. Οι μαθητές είχαν νικήσει ! Μια σειρά εγγράφων του Α.Δ. Λ. μας πληροφορεί σχετικά13.
Η συνέχεια στο επόμενο φύλλο, «Γενεσιουργά αίτια δυσλειτουργίας του Σχολαρχείου Βιάννου (επαναστάσεις, κομματικά πάθη, άκρατος τοπικισμός, οικονομική δυσπραγία κ. ά. )»
2. Γοντικάκης Στέφανος, «Η παιδεία στην Κρήτη» 1878-1889, έκδοση Βικελαία βιβλιοθήκη 1992
3. Έκθεσις Δημογεροντίας Λασιθίου 1876
4. Εστενογραφημένα Πρακτικά της Βουλής των Κρητών, τεύχος Δ΄, περίοδος Β΄. Συνεδρία ΛΘ΄, Χανιά 6 Ιουνίου 1903
5. Χρηστάκι Γ. ‘Η Μέση εκπαίδευσις εν Βιάννω’, περιοδ. Μύσων, τόμος Β΄, τεύχος 3ο έτος 1933, σελ. 230-234. Ο Γ. Χρηστάκις στηρίχτηκε στη βοήθεια του καθηγητή του Γυμνασίου Βιάννου Γ. Λουλάκη και των : Εμ. Δ. Αγγελάκη από το Βαχό Δ/ντή Δημοτικού Σχολείου Αμιρών και Ιωάν. Π.Σ. Βερυκοκάκη « εξ’ Αμιρών, όστις, λόγω της ευρείας εγκυκλοπαιδικής μορφώσεως, της προβεβηκυίας ηλικίας και της σοβαρότητος του χαρακτήρος του, τυγχάνει κατά πάντα αξιόπιστος ».
6.Από το Α.Χ.Δ.Λ. πληροφορούμαστε (έγγραφο με τα στοιχεία ΠΡΚ/02/10-09-1885 ) το διορισμό Σχολαρχών και Ελληνοδιδασκάλων στη Βιάννο του Ιωάννη Μαρκόπουλου Σχολάρχη και ελληνοδιδασκάλου α΄ τάξης με μισθό 400 γρόσια και Ελληνοδιδασκάλου β΄ τάξης Κονδυλάκη Εμμανουήλ με μισθό 500 γρόσια. Σύμφωνα με πιστοποιητικό που υπογράφει ο Δ. Παπαμαστοράκης και φέρει ημερ/νία 10-11-1899 , ο Δ. Παπαμαστοράκης υπογράφει ως Σχολάρχης Βιάννου του σχολ. έτους 1893-94.
8. ΑΧΔΛ, DSCN 3554/23-01-1892 Επιστολή του Σχολάρχη Βιάννου Εμμ. Φραντζικινάκη και DSCN 3423/7-2-1892 επιστολή του Δ/ντήτου Δημοτικού Σχολείου Βιάννου Ιωάννη Μιχ. Κονταξάκη
9. DSCN 9291 Η Δημογεροντία αποστέλει με τον Κων/νο Κονδυλάκη τα ζητηθέντα από τον Σχολάρχη Ι. Μηλιαράκη με το με αριθμ. έγγραφο DSCN 9288-89 , διδακτικά βιβλία
10. ΗΡΙΜ 9636 & 9637/25 Ιουν. 1893 Έκθεσις των Εξετάσεων Βιάννου « Προς το Θεοφιλέστατο Άγιον Πέτρας και τα λοιπά της Τμηματ. Εφορείας Μέλη »
11. ΑΧΔΛ 252α/253/24-09-1885. 6624 ΗΡΙΜ Σχολάρχης Μπιτσακάκης Να διοριστή ευταξίας υπάρχουν μαθητές από μακρινά χωριά 18 Φεβρ. 1887, ΗΡΙΜ 6644 Διορισμός Αναγνώστη Γρυλονάκη ως παιδονόμου Σχολαρχείου Βιάννου 18 Απριλ. 1887, ΗΡΙΜ ελληνοδιδ. Βιάννου για παραμέληση καθηκόντων παιδονόμου Ι. Αγγουράκη 22/1/1893, 7675 Σχολάρχης και ελληνοδιδασκ. Βιάννου Να αντικατασταθεί ο παιδονόμος « ουδόλως εμφανίζεται » 1887
12. ΑΧΔΛ 083/26-01-1893.
13. ΑΧΔΛ, αριθμ. εγγράφ. DSCN 4871 αναφορά των μαθητών της Α΄ τάξης για τους ανηλεείς ξυλοδαρμούς τους από τον ελληνοδιδάσκαλο Εμμ. Κονδυλάκη, DSCN 4868-4869 επιστολή του Σχολάρχη Ι. Μαρκόπουλου προς την Τμημ. Εφορεία. Τα καταγγελλόμενα από τους μαθητές είναι αληθή, DSCN 4827, απόφαση της Τμηματ. Εφορείας Λασιθίου για απόλυση του Εμμ. Κονδυλάκη
*Ο Μανόλης Κ. Μακράκης, είναι διδάκτορας της Σχολής Επιστημών Αγωγής του Παν/μίου Ιωαννίνων, συγγραφέας και υπηρετεί ως Δ/ντής στο Δημ. Σχ. Ελούντας
