Εντελώς ξεχασμένο σήμερα το μαγιάτικο γλύκισμα των Κρητικών παραπέμπει σε άλλες εποχές, τότε που το φυσικό περιβάλλον αποτελούσε τον μεγάλο σύμμαχο του ανθρώπου στον αγώνα της επιβίωσης.
Εκεί αναζητούσε την τροφή και το ίαμα, εκεί και την προστασία από τις απειλές των ακαταμάχητων υπερφυσικών δυνάμεων. Από την τελευταία μέρα του Απρίλη οι γυναίκες της Κρήτης φρόντιζαν να ετοιμάζουν ένα ιδιότυπο γλύκισμα που το λέγανε «μαγιολύτη», «μαγιοδέντρι» και «σαρανταδέντρι», και που είχα την τύχη να το εντοπίσω - νεαρός και άγουρος ερευνητής του παραδοσιακού μας πολιτισμού - στις αρχές της δεκαετίας του 1980. Παρασκευαζόταν στα κρητικά σπίτια μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα, ίσως μέχρι τη δεκαετία του 1920 ή και του 1930. Από τότε άρχισε να ξεχνιέται, όπως ξεχάστηκαν τόσα και τόσα έθιμα, όλα εκείνα που αποτέλεσαν τροφή για τη μαγική σκέψη των ανθρώπων.
Δεν χρειαζόταν μαγειρική επεξεργασία το μαγιάτικο γλύκισμα της Κρήτης. Ήταν απλό όσο απλή ήταν και η ζωή εκείνα τα χρόνια, ήταν αγνό, όσο αγνό ήταν και το φυσικό περιβάλλον, και μετέφερε όλη τη ζωική δύναμη που κλείνει μέσα του ένα ιαματικό βοτάνι του τόπου ή ένα ταπεινό χορτάρι. Το παρασκεύαζαν οι πραγματικοί θεματοφύλακες των ιερών και των οσίων του παραδοσιακού μας πολιτισμού, οι γυναίκες. Ξεχύνονταν αποβραδίς στις εξοχές και μάζευαν σαράντα ειδών βοτάνια. Τ' ανακάτευαν όλα μαζί, τα ψιλόκοβαν, πρόσθεταν μέλι και γάλα, πρόσθεταν και ξηρούς καρπούς και τ' άφηναν να «αστρονομιστούν» όλη τη νύχτα κάτω από τον έναστρο ανοιξιάτικο ουρανό.
Το πρωί το γλυκό ελιξίριο του Μαΐου ήταν έτοιμο. Κι έπρεπε να φάνε απ' αυτό όλα τα μέλη της φαμίλιας, μικροί και μεγάλοι, νέοι και γέροι. Κάποιοι πίστευαν ότι έπρεπε να δοθεί και στους περαστικούς και στους γείτονες. Θα ήταν ακόμη μεγαλύτερη η προστασία από τις απειλές του μήνα της μαγείας, αν δοκίμαζαν σαράντα στόματα το σαρανταδέντρι τους. Το ίδιο γινόταν και το μεσημέρι στο τραπέζι τους. Το εθιμικό φαγητό έπρεπε να περιέχει σαράντα λογιών χορταρικά! Συνηθισμένο έδεσμα της Πρωτομαγιάς ήταν το σφουγγάτο με σαράντα χόρτα, λουλούδια και βότανα.
Κι αν ρωτούσες γιατί μέλι και γάλα, θα σου απαντούσαν ότι κι η μέλισσα μαζεύει από σαράντα λογιών λουλούδια το μέλι της, κι η αίγα τρώει σαράντα λογιώ βοτάνια για να γεμίσουν οι μαστοί της. Ο μαγικός αριθμός σαράντα είναι παντού σε τούτη τη μικρή μαγιάτικη τελετουργία. Μεταφέρω κι εδώ μια μικρή περικοπή από το βιβλίο μας «Λαϊκές Τελετουργίες στην Κρήτη - Έθιμα στον κύκλο του χρόνου» (σελ. 228-229) για τη σημασία του:
«Συνηθισμένος σε μαγικές και θρησκευτικές πρακτικές ο αριθμός 40 προσλαμβάνει συμβολικό χαρακτήρα, μεταβάλλεται ο ίδιος σε σύμβολο της επιθυμητής προστασίας απέναντι στις βλαπτικές δυνάμεις. Ας θυμηθούμε τα σαράντα κύματα από τα οποία περνούν τον μεταξόσπορο κατά τη γιορτή των Αγίων Σαράντα, τις 40 ημέρες της καθαρτικής νηστείας, τις επίσης 40 ημέρες των μνημοσύνων, αλλά και τις αντίστοιχες ημέρες που απαιτούνται για να επέλθει η κάθαρση ύστερα από την επαφή με το μίασμα του θανάτου. Στην περίπτωσή μας οι συνεχείς επαναλήψεις του δημιουργούν ένα ισχυρότερο περιβάλλον, αδιαπέραστο από τις όποιες επιβουλές.
Σε κάποιες περιοχές της Κρήτης όπου δεν υπάρχουν πληροφορίες για το μαγιοδέντρι, το σαρανταβότανο μπορεί και να είναι κάποιο θεραπευτικό παρασκεύασμα, αποσυνδεμένο από τη μαγιάτικη τελετουργία. Μαζεύουν δηλαδή 40 ειδών βότανα, τα οποία μάλιστα είναι καθορισμένα, και για να τα θυμούνται απαγγέλλουν κάποιο σχετικό ασμάτιο:
Σαν την υγειά σου ήχασες και θες να την κερδίσεις
μόνο με βότανα τση γης θα την ξαναποκτήσεις.
Φύλλα κιτροπορτακαλιάς και άρωμα λεμόνι
ανερατζά, μανταρινιά, ξαρρωστικό κυδώνι.
Μάζωξε από τσι ποταμούς τσ’ ακονιζάς τα χνάρια,
βάτο και τσάι του βουνού και τσ’ αμπιστιάς κλωνάρια...»
