Περισσότερους από 6 αιώνες στέκει περήφανα ο ιστορικός ναός του Αγίου Δημητρίου του Γαλατοκτισμένου στον Χόνδρο Βιάννου, αγναντεύοντας τη θάλασσα του Κρητικού νότου, όμως από την εκδίωξη των μοναχών του, πριν 240 χρόνια, έφτασε στις μέρες μας να παλεύει με την εγκατάλειψη.
Η "μάχη" αυτή, που φαινόταν να είναι χαμένη, φαίνεται πως τελικά θα κερδηθεί και μάλιστα με έναν τρόπο αντάξιο του παρελθόντος του σημαντικού ιστορικά για την περιοχή μας μοναστηριού, χάρη την ευαισθησία κάποιων ατόμων που οραματίσθηκαν να του δώσουν την προσοχή που του αξίζει και να το ξανακάνουν "σημείο αναφοράς".
Ακρογωνιαίος λίθος σ'αυτή την προσπάθεια, είναι η Δρ. Χρύσα Δαμιανάκη, Καθηγήτρια Ιστορίας της Τέχνης στο Πανεπιστήμιο του Σαλέντο της Ιταλίας, η οποία έχει αφιερώσει πολύ χρόνο, ενέργεια αλλά και χρήματα, προκειμένου να διασωθεί και να αξιοποιηθεί η ιστορική εκκλησία. Όπως είπε η ίδια μιλώντας στο viannitika.gr, "στόχος είναι να λειτουργήσει ξανά ως Μοναστήρι ο Άγιος Δημήτριος", ενώ πρόσθεσε πως τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό και την αποκατάσταση της εκκλησίας, έχει αναλάβει "το ιδανικότερο άτομο" στην Κρήτη, ο Επίκουρος Καθηγητής της Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Πολυτεχνείου Κρήτης, Δρ. Κλήμης Ασλανίδης.
Μάλιστα, πριν λίγους μήνες ο κ. Ασλανίδης επισκέφθηκε την τοποθεσία με τους φοιτητές της σχολής του, υπό την καθοδήγηση του Αντιδήμαρχου Βιάννου, κ. Νίκου Θεοδοσάκη, ο οποίος με τη σειρά του ενισχύει με κάθε τρόπο τις προσπάθειες για την πρόοδο του εγχειρήματος.
Η κα Δαμιανάκη, η οποία όπως αναφέραμε, έχει κινήσει όλες τις νόμιμες διαδικασίες για να προχωρήσει το εγχείρημα, πρόκειται μάλιστα το προσεχές διάστημα να φύγει από το Λέτσε της Ιταλίας όπου διαμένει μόνιμα και να παραμείνει για αρκετούς μήνες στην περιοχή μας ώστε να παρακολουθεί δια ζώσης την πρόοδο του έργου, ενώ πρόσθεσε, πως σύντομα θα μπορούν να γίνουν γνωστά περισσότερα σχετικά με το μέλλον του Αγίου Δημητρίου.
Λίγα λόγια για τον Άγιο Δημήτριο (Βιαννίτικες Ρίζες - Αντώνιος Εμμ. Στιβακτάκης)
Ο Άγιος Δημήτριος ο Γαλατοκτισμένος βρίσκεται σε μια νοτική γραφική πλαγιά της Χονδριγιανής Γιαλιάς στην ομώνυμη τοποθεσία «Άγιος Δημήτριος» (στον Αϊ-Δημήτρη) και αγναντεύει την απέραντη θάλασσα του Λιβυκού Πελάγους από την ακτή της οποίας απέχει σε ευθεία γραμμή περί τα εννιακόσια μέτρα (900μ.). Πρόκειται για ένα δωρικό τοπίο με λιτό και σοβαρό φυσικό κάλλος στο οποίο κυριαρχεί η παρουσία του σχίνου, της χαρουπιάς, της ελιάς και της αγριελιάς, του κέδρου, του νανώδους αγριοκυπάρισσου και δεκάδων ειδών από θάμνους, φρύγανα και άλλα αρωματικά βότανα και αγριολούλουδα. Βόρεια, βορειοδυτικά και βορειοανατολικά του ναού απλώνονται οι κακοτράχαλοι βραχότοποι Γλιμιδιανό (ΒΔ), Γιακουμιανό (Β), Σουλοπέτρι (Β), Κόκκινου Δάσος (ΒΑ) και Πετριθιά (ΒΑ). Δυτικά βρίσκεται το Σκουροκέφαλο, κατάφυτο με αγρίλια, θάμνους και φρύγανα, που ξεκινά από την ακτή και ανηφορίζει σε πολύ μεγαλύτερο υψόμετρο, για να συναντήσει την κορυφογραμμή που εκτείνεται από τα βορειοδυτικά (ΒΔ) προς τα βορειοανατολικά (ΒΑ). Ανατολικά του Αϊ-Δημήτρη βρίσκονται σχετικά ομαλές πλαγιές, κυρίως προς τα νοτιοανατολικά (ΝΑ), που φτάνουν έως τον Άγιο Γεώργιο το Βαγιωνίτη και βορειότερα (Β.Α) στο Πορτί, στη Χωματερή, στου Πισκόπου το Πήδημα και στου Σαρακηνού το Γκρεμό. Τέλος, προς τα νότια βρίσκονται τα Λιβαδάκια και λίγο ανατολικότερα οι συμπαγείς βράχοι της ακρόπολης του Καστρίου και του Καστροχάρακου, που οι πρόποδές τους καταλήγουν στην ακτή του Λιβυκού Πελάγους. Βορειοδυτικά του ναού σε μεγάλη απόσταση προς την ευρύτερη περιοχή του Βορνού Γιαλού υπάρχουν πηγές με αρκετό νερό (Ρούσσου Χάρακα, Καλής Αχλάδας, Πάνω και Κάτω Καβριάς κ.ά.), ενώ κάτω ακριβώς από τον περίβολό του, σε απόσταση περίπου εκατό μέτρων, υπάρχει η Καβούσα, μια ευεργετική πηγή-κρήνη, με προσεγμένη αρχιτεκτονική δόμηση, της οποίας το κρυστάλλινο νερό χρησίμευε ως πόσιμο για τους μοναχούς του Αγίου Δημητρίου, ποτίζοντας συγχρόνως και τα περβόλια κάτω και γύρω από αυτήν. Η ευρύτερη περιοχή γύρω από τον Άγιο Δημήτριο το Γαλατοκτισμένο αποτελούσε και αποτελεί ιδανικό βοσκότοπο στον οποίο έβοσκαν ανέκαθεν εκατοντάδες αιγοπρόβατα, τα οποία παρήγαγαν εκλεκτής ποιότητας κτηνοτροφικά προϊόντα. Η πρόσβαση στο ναό του Αγίου Δημητρίου του Γαλατοκτισμένου γίνεται με ένα σχετικά καλά διατηρημένο αγροτικό δρόμο, που ξεκινά ακριβώς από τη στροφή του νομαρχιακού δρόμου Χόνδρου-Καστρίου (δεξιά), λίγο πιο πάνω από 22 τον Άγιο Γεώργιο το Βαγιωνίτη.
Γενικά ιστορικά στοιχεία
Ο ναός του Αγίου Δημητρίου του Γαλατοκτισμένου, που σύμφωνα με το γνωστό βυζαντινολόγο Ιωάννη Ηλ. Βολανάκη «αποτελεί ένα σημαντικό μεσαιωνικό μνημείο της περιοχής και της Κρήτης γενικά25», είναι κτίσμα του 14ου μ.Χ. αιώνα, δίχωρος, καμαροσκεπής και φέρει εγκάρσιο κλίτος στη δυτική πλευρά με προέκταση της κεραίας μόνο προς βορράν26. Αποπνέει λιτή κομψότητα. Αυτό φαίνεται στο σύνολό του και επιβεβαιώνεται κατά τρόπον ιδιαίτερα εμφανή στις δύο εισόδους του (δυτική, νότια) και κυρίως στη νότια που έχει διατηρηθεί καλύτερα. Στο εσωτερικό του ναού ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η «αψίδα», που ενώνει τον κυρίως ναό με το εγκάρσιο κλίτος (δυτικά και βόρεια), πάνω στην οποία, όπως και σε πολλά άλλα σημεία των τοίχων του ναού, υπάρχουν επιγραφές, χαράγματα και σπαράγματα τοιχογραφιών, που παρουσιάζουν τεράστιο ενδιαφέρον και «εν πολλοίς» φωτίζουν την ιστορία του. Για τα δεδομένα της εποχής που κτίστηκε είναι ναός μεγάλων διαστάσεων και αναμφισβήτητα υπήρξε Καθολικό πολυάνθρωπου μοναστηριού, που ήκμασε κατά τη Βενετοκρατία και κατά τον πρώτο αιώνα της Τουρκοκρατίας, πιθανότατα έως το έτος 1780-8327. Υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις ότι εντός του ναού στο χώρο προ του Ιερού Βήματος, ίσως και σε άλλα σημεία, υπάρχουν ανέγγιχτοι έως σήμερα τάφοι μοναχών. Στο μεγάλο περίβολό του σώζονται αρκετά κελλιά και εμφανή ίχνη άλλων κελλιών και άλλων εγκαταστάσεων (πιθανότατα στάβλων, αποθηκών, φάμπρικας κλπ). Διακρίνονται, επίσης, ίχνη τείχους ισχυρά θεμελιωμένου γύρω από τον περίβολο. Ο ναός αναφέρεται από τον G. Gerola στον Κατάλογο των τοιχογραφημένων ναών της Κρήτης28. Ήταν κατάγραφος με πολύ αξιόλογες τοιχογραφίες, οι οποίες όμως καταστράφηκαν, κατά το μεγαλύτερο μέρος τους, κυρίως τις τελευταίες δεκαετίες. Οι ελάχιστες που σώζονται, δυστυχώς σε άθλια κατάσταση, φανερώνουν τη σημαντική, καλλιτεχνική και πνευματική τους αξία, αλλά και το τάλαντο του άγνωστου μέχρι τώρα δημιουργού τους. Σημαντικά για τη διερεύνηση της ιστορίας της Μονής είναι τα χαράγματα, τα οποία εντοπίστηκαν στους τοίχους και στην αψίδα του Καθολικού και παραπέμπουν κατά χρονολογική σειρά στα έτη 1402, 1460, 1476, 1480, 1507, 1606, 1783 κλπ και στα ονόματα Θωμάς Ρούνη, Φίλιππος Κορνάρος, Φραγκίσκος Κορνάρος, Δομίνικος Μαντόβα, Bonflo Roman, παπάς Μιχελής Μα(ε)γεράκης29 κ.ά. 23 Υπάρχουν επίσης πλήθος σύγχρονων χαραγμάτων, που δημιουργήθηκαν το πρώτο μισό του 20ου αιώνα, τα οποία παρά την εμφανώς αντιαισθητική παρουσία τους, αποτελούν πλέον μέρος της ιστορίας της Μονής
Πώς και από ποιον χτίστηκε ο ναός
Σύμφωνα με την τοπική λαϊκή παράδοση το ναό του Αγίου Δημητρίου του Γαλατοκτισμένου έχτισαν τρεις αδερφές από την Κύπρο, οι οποίες ήταν μοναχές και έδρασαν ιεραποστολικά κατά τους πρώτους αιώνες της Βενετοκρατίας. Οι μοναχές αυτές ήρθαν από την Κύπρο στην Κρήτη και εγκαταστάθηκαν στην περιοχή της Βιάννου. Αρχικά έκτισαν τον Άγιο Δημήτριο στη Χονδριγιανή Γιαλιά και στη συνέχεια το ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου (Αγία Μονή) στην Άνω Βιάννο. Η μια εξ’ αυτών έκτισε και το ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου (Παναγίας Κεραλιμενιώτισσας) στην περιοχή νότια του χωριού Καλάμι και σε αρκετή απόσταση από τη θάλασσα42. Οι τρεις ναοί είναι πανομοιότυποι αρχιτεκτονικά, είναι τοιχογραφημένοι και υπήρξαν και οι τρεις (η Αγία Μονή είναι και σήμερα) Καθολικά Μοναστηριών. Σημαντικό είναι επίσης το τεκμηριωμένο και επιστημονικά γεγονός ότι και οι τρεις ναοί είναι κτίσματα του 14ου μ.Χ. αιώνα43. Σύμφωνα με άλλη παράδοση, για το χτίσιμο του Αγίου Δημητρίου οι κτίτορές του χρησιμοποίησαν αντί για νερό γάλα ρούσσας αίγας από τα πολυπληθή κοπάδια που έβοσκαν στη γύρω δασώδη περιοχή. Η παράδοση αυτή μαρτυρεί τον πλούτο και την οικονομική άνθηση της περιοχής, αλλά και την πίστη των κτιτόρων και ιδρυτών της Μονής του Αγίου Δημητρίου, οι οποίοι πιθανότατα μ’ αυτό τον τρόπο εξεπλήρωσαν κάποιο τάμα στον Άγιο Δημήτριο. Εξαιτίας αυτού του γεγονότος ο Άγιος Δημήτριος έχει το χαρακτηριστικό προσωνύμιο «Γαλατοχτισμένος»
