Οι Νερόμυλοι της Άνω Βιάννου

Με αφορμή το ρεπορτάζ του Μανώλη Σπανάκη στην "Τόλμη", μια μέρα σαν σήμερα το 1998, θα αναφερθούμε στην «βαριά» βιομηχανία περασμένων αιώνων
Τιθασευτής των στοιχείων της φύσης ο άνθρωπος, δεν θα μπορούσε να αφήσει ανεκμετάλλευτο ένα τόσο δυναμικό στοιχείο, όπως είναι το νερό. Η Άνω Βιάννος με τα πολλά νερά και το ιδιαίτερο γεωφυσικό ανάγλυφο δεν θα μπορούσε να μην εκμεταλλευτεί αυτή τη δωρεά της φύσης. Οι παλιοί Βιαννίτες είχαν χτίσει, εν σειρά από κάτω προς τα πάνω, επτά συνολικά νερόμυλους! Μάλιστα, ο τελευταίος υψομετρικά νερόμυλος, που βρισκόταν δίπλα από το παλαιό δημοτικό σχολείο (ακριβώς απέναντι από το φαρμακείο) καθόρισε και την ονομασία της ευρύτερης γειτονιάς, η οποία έκτοτε, ονομάζεται «Κάτω Μύλος»! Ο αμέσως επόμενος νερόμυλος, βρίσκεται στο πλέον κεντρικό σημείο της Άνω Βιάννου, δίπλα από το παλαιό Δημοτικό σχολείο, την βενετσιάνικη βρύση και την προτομή του Ιωάννου Κονδυλάκη.
Ήταν ο νερόμυλος των Καρπαθάκηδων, του οποίου ένα μεγάλο μέρος δωρίθηκε στο Δήμο Βιάννου, από τους κληρονόμους Μενελάου Καρπαθάκη, ενώ κάποιο άλλο απαλλοτριώθηκε και σήμερα αποτελεί ιδιόκτητο δημοτικό-μουσειακό χώρο. Πρέπει να τονιστεί η προσπάθεια της ανακαίνισής του, η οποία, ναι μεν είναι αξιόλογη, αλλά δεν έγινε το ουσιώδες: Δηλαδή, να παροχετευθεί νερό στο μυλαύλακο, ώστε να γυρίσει ξανά η φτερωτή! Αυτό θα ήταν το καθοριστικό στοιχείο που θα καθορίσει το βαθμό επισκεψιμότητας του γραφικότατου νερόμυλου.
Λίγο πιο πάνω είναι ο νερόμυλος του Απόστολου Κολιοραδάκη, του τελευταίου μυλωνά της Άνω Βιάννου, ο οποίος μάλιστα, ευτυχώς, βρίσκεται στη ζωή…
Αμέσως μετά ήταν ο μύλος του Εμμανουήλ Μιχελακάκη ή Μπάτζακα, ένας επίσης αξιολογότατος από άποψης αρχιτεκτονικής μύλος, που ασφαλώς αξίζει να ανακαινιστεί, ενώ δίπλα, ακριβώς, βρίσκεται ένας υπεραιωνόβιος-τεράστιος πλάτανος! Λίγο πιο πάνω ήταν ένας ακόμη νερόμυλος που δυστυχώς δεν υπάρχει πια, ενώ ίδια ήταν η τύχη και του αμέσως επόμενου νερόμυλου ιδιοκτησίας των Κόμηδων. 150 μέτρα ψηλότερα βρίσκεται ο νερόμυλος των Δασκαλάκηδων. Μάλιστα, εξαιτίας της ενασχόλησης αυτής ο Μιχαήλ Δασκαλάκης, πρώτος ιδιοκτήτης του νερόμυλου απόκτησε το εύλογο παρατσούκλι «Αλευραίος», συνακόλουθα δε τα παιδιά, τα έβρισκες και ως «Αλευρεάκια». Μυλωνού ήταν κατά βάση η κόρη του, Μαρία Δασκαλάκη συνεπικουρούμενη από την αδερφή της, Αφροδίτη. Ο τελευταίος νερόμυλος ήταν στην πανέμορφη περιοχή του Μπαλέμιδου, που βρίσκεται ανάμεσα στο Σωρό της Άνω Βιάννου και τον οικισμό Λουτράκι και ήταν καταρχήν ιδιοκτησίας των Τζωρτζάκηδων από το Λουτράκι και ακολούθως του Μιχαήλ Στυλιανάκη.
Πρέπει όμως να επισημανθεί το εξής: Επειδή οι νερόμυλοι είχαν άμεση σχέση με την επιβίωση του ανθρώπου, οι κατά καιρούς ντόπιοι αγάδες φορολογούσαν αβάσταχτα τους μυλωνάδες. Σύμφωνα με βάσιμες ιστορικές πηγές, οι μυλωνάδες επεδίωξαν την πολυμετοχικότητα, ώστε να υπάρχει λαϊκή δύναμη απέναντι στις παράλογες απαιτήσεις των αγάδων. Ο μύλος λ.χ. των Καρπάθηδων είχε κατανεμηθεί σε εξηκοστά! Υπήρχαν οικογένειες που διέθεταν 20 εξηκοστά, και κάποιες άλλες που είχαν ένα εξηκοστό!
Ωστόσο θα πρέπει να αναφέρουμε την εξαιρετική μαστοριά που απαιτούνταν, προκειμένου να σκαλιστούν οι κυλινδρικές πέτρες που ήταν τα δομικά στοιχεία στο εσωτερικό του ζουριού, εκεί δηλαδή που γκρεμίζονταν το νερό. Ο πέτρες αυτές θα έπρεπε να είναι κατά τέτοιο τρόπο λαξεμένες, έτσι ώστε, όταν θα έφτανε στη βάση το νερό να έχει τεράστια πίεση για να περιστρέψει τη φτερωτή, η οποία συνακόλουθα, έδινε κίνηση στην κυλινδρική πέτρα που θα άλεθε τα σιτηρά…
Σε πρόσφατο δημοσίευμα της «Ηχώ της Βιάννου» αναδείχθηκε μια άλλη πτυχή της λειτουργίας των νερόμυλων, όταν λίγα χρόνια πριν ξεσπάσει ο πόλεμος, και συγκεκριμένα το καλοκαίρι του 1937, τα μέλη της διοίκησης του Συνεταιρισμού Άνω Βιάννου, οραματίστηκαν την περαιτέρω αξιοποίηση του υδάτινου δυναμικού.
Βασική αιτία της διένεξης, η οποία έφτασε μέχρι τον Υπουργό-Γενικό Διοικητή Κρήτης, ήταν πως οι μεν συνεταιριζόμενοι ήθελαν να απαλλοτριώσουν τα πολλά νερά των πηγών του Λουτρακίου, της Μάνας και του Γαμπριγιέλε, και να τα εκτρέψουν προς το σημείο όπου είχε ανεγερθεί το ελαιουργείο, ώστε από πετρελαιοκίνητο να το μετατρέψουν σε υδραυλικό!
Ωστόσο έχει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον η επιχειρηματολογία, που επικαλούνται οι ιδιοκτήτες των παραδοσιακών νερόμυλων, οι οποίοι, έτσι κι αλλιώς είχαν μεγάλη πολιτική δύναμη, καθώς όπως ήδη ελέχθη, οι περισσότεροι από τους νερόμυλους ήταν πολυ-ιδιοκτησιακοί.
Στο αίτημα των ιδιοκτητών νερόμυλων, για ευνόητους λόγους προστίθενται πάρα πολλές υπογραφές ιδιοκτητών και μετόχων, αλλά και από τους συγγενείς και τους συγχωριανούς τους, προκειμένου να καταδειχθεί ότι το αίτημά τους είχε λαϊκά ερείσματα.
Σας παραθέτουμε ως έχει την αναφορά αυτή, η οποία, επαναλαμβάνουμε έχει εξαιρετικό ηθογραφικό, αλλά (γιατί όχι;) και ιστορικό ενδιαφέρον.
Αναφορά των κάτωθι υπογεγραμμένων κατοίκων της κωμοπόλεως Άνω Βιάννου
Ενώπιον της Αυτού εξοχότητος του Υπουργού Γενικού Διοικητού Κρήτης, Χανιά
Εξοχότατε, λαμβάνομεν την τιμή να αναφέρωμεν υμίν τα επόμενα.
Εντός της κωμοπόλεώς μας κατέρχεται αρχαιόθεν ύδωρ προερχόμενον εκ των ύπερθεν ορέων, το οποίον ύδωρ χρησιμοποιείται αφ’ ενός μεν ως κινητήριος δύναμις Αλευρομύλων επτά τον αριθμόν και αφ’ ετέρου προς άρδευσιν των εκατέρωθεν των μύλων και κάτωθι αυτών κειμένων αγρών και ελαιώνων.
Το ύδωρ τούτο, συνεταίροι νεοϊδρυθέντος Ελαιουργικού Εργοστασίου αξιούσι ν’ απαλλοτριώσωσι και να το στρέψουν εις το αντιπέραν του χωρίου βουνόν παρά το εργοστάσιον κείμενον, ίνα μετατρέψωσιν τούτο από πετρελαιοκίνητον εις υδραυλικόν ενεργούσι δραστηρίως παρά τοις αρμοδίοις ίνα επιτύχωσι τούτο υποβαλλόντες ήδη σχετικάς αναφοράς.
Άλλο δια της πράξεως ταύτης επιτευχθεί, επέρχεται μεγάλη καταστροφή εις τους φτωχούς ιδιοκτήτας των μύλων και εις τους ιδιοκτήτας περιβολίων και ελαιώνων, οι οποίοι θα στερηθώσιν του ευεργετήματος το οποίον από αμνημονεύτων χρόνων είχον αυτοί και οι προκάτοχοί των, ίνα ωφεληθώσιν περί τους 150 περίπου συνέταιροι του ως άνω εργοστασίου, δεδομένου ότι δεν είναι το μόνον εν τη κωμοπόλει μας εργοστάσιον δια να είπει τις ότι δια αυτού θα επέλθει διευκόλυνσις εις την ελαιουργίαν των κατοίκων αλλ’ υπάρχει και έτερον εν τη κωμοπόλει εργοστάσιον ελαιουργικόν πετρελαιοκίνητον το οποίον εξυπηρετεί την ελαιουργίαν των μη συνεταίρων του πρώτου, ανερχομένων περί τους 300 και πλέον.
Επειδή εξυπηρετείται τελείως η πλειονότης των κατοίκων δια των μύλων και εις την άρδευσιν των περιουσιών των λόγω της καταλλήλου τοποθετήσεως των μύλων δι ων διέρχονται τα αρδεύοντα ταύτας ύδατος δια της δε της επιζητουμένης απαλλοτριώσεως των υδάτων τούτων και της διοχετεύσεως αυτών επί της άλλης πλευράς του βουνού επέρχεται μεγάλη ζημία εις 30 οικογενείας αποζώσας εκ των υδρομύλων δια τους οποίους θα δημιουργηθεί ζήτημα εξευρέσεως εργασίας άμα δε και εκ της αρδεύσεως των περιβολίων και ελαιοφόρων εκτάσεων επέρχεται καταστροφή μεγάλη, χωρίς να υπάρχει καμμία απολύτως ανάγκη ενδιαφέρουσα των πλειονότητα αφ’ ου ως είρηται εξυπηρετείται.
Δια ταύτα, παρακαλούμεν υμάς θερμώς, εξοχώτατε, όπως διατάξητε να παύσουν τοιαύται ενέργειαι, αι οποίαι εις ουδέν θα ωφελήσουν περά εις την διαίρεσιν και αλληλοσύγκρουσιν των κατοίκων εχόντων ανάγκη απολύτου γαλήνης δια την επίδοσιν εις τα ειρηνικά των έργα και αι οποίαι ενέργειαι κλονίζουσι την ιδέαν της ιδιοκτησίας.
Δεν παραλείπομεν να αναφέρωμεν, ότι προτίθενται οι ιδιοκτήται μύλων να χρησιμοποιήσωσι την δύναμιν του ύδατος προς ηλεκτροφωτισμόν του χωρίου.
Βιάννος τη 20 Ιουλίου 1937
Μετά σεβασμού
Μιχ. Ε. Δασκαλάκης, Μεν. Καρπαθάκης, Μεγακλής Αγαπάκης, Φωτ. χ. Ν. Παπαματθαιάκη, Μιχαήλ Στελιανάκης, Εμμανουήλ Ι. Μιχελακάκης, Γεώργιος Τζωρτζάκης, Γεωρ. Μ. Καραγιωργάκης, Μεν. Κριαράκης, Ι. Τσαγκουρνής, Χρήστος Γ. Γιαννακάκης, Μυρ. Πλαντζουνάκης, Ιωάννης Εμμ. Κολιοραδάκης, Δημ. Ι. Καρτσάκης, Εμμ. Ν. Μιχελογιαννάκης, Εμμ. Γ. Τζωρτζάκης, Κ. Φουρναράκης, Νικ. Παπαγιαννάκης, Γ.Ν. Τσοπάκης, Ιωάν. Γουρνιεζάκης, Αποστόλης Κολιοραδάκης…
Σημείωση: Υπάρχουν κι άλλες υπογραφές που όμως είναι δυσανάγνωστες
*Το ενδιαφέρον αυτό ντοκουμέντο προέρχεται από το αρχείο του αγαπητού, κ. Νίκου Μ. Καρπαθάκη
Κείμενο: Μανώλης Σπανάκης