Πρέπει να γίνουν επισκέψιμοι οι μινωικοί αρχαιολογικοί χώροι και να γίνουν προσιτοί στους Έλληνες και ξένους προς γνώση και παιδαγωγία
Η παρουσία του Χόντρου Βιάννου στην ιστορία και τη ζωή χάνεται στα βάθη των χιλιετιών. Αυτό μαρτυρούν τα διάφορα ευρήματα τα οποία επισημάνθηκαν στην εδαφική περιφέρεια του Χόντρου μερικά από τα οποία χρονολογούνται από τους ειδικούς στην αρχή της εποχής του χαλκού.
Βαρύνουσα σημασία και αξία για τη διερεύνηση της ιστορικής αξίας της περιοχής, αποτελούν τα σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα που ανάγονται στις διάφορες φάσεις της μινωικής εποχής, γεγονός που καταδεικνύει απόλυτα το υψηλό επίπεδο πολιτισμού και τη μεγάλη ακμή στην οποία βρισκόταν η περιοχή κατά τα μινωικά χρόνια.
Αυτά τα ανεκτίμητης αρχαιολογικής και ιστορικής αξίας ευρήματα έφερε στο φως, ύστερα από ανιχνεύσεις, δοκιμαστικές και συστηματικές ανασκαφές μεταξύ των ετών 1954 και 1960, η αρχαιολογική σκαπάνη του διακεκριμένου αρχαιολόγου, διευθυντού του Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου και σημαντικού πανεπιστημιακού δασκάλου Νικολάου Πλάτωνος.
Οι ανασκαφές έγιναν σε διάφορες τοποθεσίες, κυρίως δυτικά-νοτιοδυτικά του χωριού, και συγκεκριμένα στο Κεφάλι (λοφοσειρά τριών μικρών συνεχόμενων λόφων στο βορειοδυτικό άκρο του χωριού), στις Ρουσσές, στην Τούρκισσα, στην Ξυναχλάδα, στον Κάστελλο, στον Αμύγδαλο, στο ύψωμα Μπουμπούλι, στου Ρουκούνη την Κορφή, στο Πόρο των Αμπελιών και στην Περβόλα.
Χαρακτηριστικό των μινωικών αρχαιοτήτων του Χόντρου, οι οποίες εντοπίστηκαν εντός του λεκανοπεδίου που είναι χτισμένο το χωριό, στις κορυφές, στις πλαγιές και στα διάσελα των γύρω λόφων, είναι ότι αφορούν όλες τις φάσεις της μινωικής εποχής, η οποία ως γνωστόν ξεκινά γύρω στο 2600 π.Χ. και φτάνει έως το 1100-1000 π.Χ.
Το γεγονός ότι οι μινωικές αρχαιότητες του Χόντρου ανάγονται σε όλες τις φάσεις της μινωικής εποχής είναι πολύ σημαντικό γιατί έτσι καταδεικνύεται χωρίς καμιά αμφισβήτηση ότι η ευρύτερη περιοχή του Χόντρου και της γύρω ημιορεινής και ορεινής ζώνης κατοικήθηκε καθ’ όλη τη διάρκεια των μινωικών χρόνων και υπήρξε σημαντικό αγροτικό κέντρο –ίσως το σημαντικότερο μαζί με την Αγία Τριάδα Μεσσαράς- του Μινωικού πολιτισμού.
Αυτό το υποστηρίζει ο ίδιος ο Νικόλαος Πλάτων αναφερόμενος στον Υ.Μ οικισμό που ο ίδιος εντόπισε, ανέσκαψε και μελέτησε στο λόφο Κεφάλι, γράφοντας όι πρόκειται περί «του μάλλον σημαντικού ΥΜ ΙΙΙ συγκροτήματος» (Κρητικά Χρονικά, τόμος Ι, 1956, σ. 417) που είχε ανασκαφεί μέχρι τότε στην Κρήτη.
Η αρχή των ανασκαφών που διενήργησε ο Νικόλαος Πλάτων στο Χόντρο τοποθετείται στο έτος 1954 και διαβάζουμε σχετικά στο περιοδικό Κρητικά Χρονικά τα εξής: «1954: Εγένετο ανίχνευσις εις την περιοχήν Χόνδρου Βιάννου, όπου ήλθον εις φως τάφοι εις πίθους με πρωτομινωικά αγγεία, επί υψώματος (Κεφάλι) όπου ενδιαφέρον ΥΜ ΙΙΙ οίκημα και εις θέσιν Ξυναχλάδα, όπου προφανώς ήτο ο ΥΜ Ι μινωικός συνοικισμός» (Κρητικά Χρονικά, τόμος Η΄, 1954, σ. 513)
Παρακάτω θα αναφερθούμε συνοπτικά στις ανασκαφές κατά τοποθεσία και στα αποτελέσματα αυτών των ανασκαφών, αρχίζοντας από τα παλαιότερα προς τα νεότερα μινωικά χρόνια.
1. Ύψωμα Μπουμπούλι.
Ανασκάφηκαν κτήρια προανακτορικών χρόνων (2200-2000 π.Χ) και βρέθηκαν άφθονα όστρακα μεγάλων κατά το πλείστον αγγείων, τεμάχια αγγείων, λίθινοι σφαιρικοί τριπτήρες, λίθοι τριβής και λίθινο αμφικωνικό σφονδύλιο.
2. Αμύγδαλος
Ανασκάφηκαν κτήρια προανακτορικών χρόνων και βρέθηκε ψήφος αμυγδαλοειδής από στικτό σκληρό λίθο.
3. Ύψωμα Κάστελλος
Εντοπίστηκαν αξιόλογα λείψανα κτισμάτων προανακτορικών χρόνων. Στους μεταξύ των βράχων διαμορφουμένους ευρύτερους χώρους διακρίνονται πολλά λείψανα πρόχειρων οικήσεων επίσης προανακτορικών χρόνων, όπως εύκολα συμπεραίνεται από τα όστρακα επιφανείας που υπάρχουν εκεί. Η κορυφή του βράχου περιβαλλόταν από τείχος που σώζεται ικανοποιητικά. Όλα αυτά παραπέμπουν στην ύπαρξη ασφαλούς καταφυγίου.
4. Πόρος Αμπελιών-Αρκαλιές
Ανασκάφηκαν τάφοι με ταφικούς πίθους ή σαρκοφάγοι με σημαντικά ευρήματα ΜΜΙ χρόνων.
5. Τούρκισσα-Ξυναχλάδα.
Ανασκάφηκε εκτεταμένο κτήριο ΜΜΙΙΙβ χρόνων (πέντε διαμερίσματα), το οποίο αποτελεί τμήμα μεγάλου μινωικού οικισμού. Εδώ βρισκόταν κατά τον Νικόλαο Πλάτωνα ο κύριος μινωικός οικισμός κατά τους νεοανακτορικούς χρόνους. Ίχνη αυτού του μεγάλου οικισμού είναι εμφανή σ’ ολόκληρη την πλαγιά της Τούρκισσας και της Ξυναχλάδας.
6. Ρουσσές-Καλεκαπίνα
Εδώ ανασκάφηκε σημαντικό αγροτικό ιερό ΥΜΙα χρόνων (1700-1450 π.Χ.). Το ιερό αυτό αποτελεί οργανική συνέχεια προς το λεκανοπέδιο των οικισμών που υπήρχαν στις πλαγιές της Τούρκισσας και της Ξυναχλάδας. Βρέθηκαν σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα (λίθινες τράπεζες προσφορών, τμήμα λίθινου λύχνου, αμφορείς, τμήμα λίθινου διπλού κέρατος, μέγα πλήθος αγγείων και πίθων κ.λ.π.). Ο Νικόλαος Πλάτων αναφέρει χαρακτηριστικά ότι «εις πολύ ολίγα μινωικά οικήματα ανευρέθη τόσος μεγάλος αριθμός πίθων και μικρών αγγείων εις τόσον μικρόν χώρον» (ΠΑΕ 1959, 207-208-209)
7. Κεφάλι Δυτικό ή Λαζανά.
Πρόκειται για τον πρώτο από τους τρεις λόφους της λοφοσειράς «Κεφάλι». Εδώ ανασκάφηκε μεγάλη μινωική αγρέπαυλη, η οποία ανάγεται στους προ της σεισμικής καταστροφής ΜΜ χρόνους (2000-1600) π.Χ.) Είναι ένα πολύ μεγάλο ανιαίο κτήριο στέρεα οικοδομημένο με μεγάλες πελεκητές πέτρες. Στο χώρο βρέθηκαν αγγεία, κύπελλα, λοπάδια, χύτρες, πρόχοι, αμφορείς, υφαντικά βάρη, λίθινοι τριπτήρες και άφθονοι κεραμική.
8. Κεφάλι Ανατολικό
Πρόκειται για τον τρίτο κατά σειρά από τους τρεις λόφους της λοφοσειράς «Κεφάλι».
Εντοπίστηκαν λείψανα μινωικών οικισμών των οποίων δεν κατέστη δυνατή η παραπέρα μελέτη λόγω της ολοκληρωτικής καταστροφής τους.
9. Κεφάλι Μεσαίο ή Μικρό.
Βρίσκεται μεταξύ των δύο προηγούμενων λόφων και μπορεί να θεωρηθεί και ως «Διάσελο» αυτών. Στο χώρο αυτό έγιναν ανασκαφές το 1956,1957,1959 και 1960 από το Νικόλαο Πλάτωνα. Ανασκάφηκε εκτεταμένο κτιριακό συγκρότημα 50 και πλέον διαμερισμάτων ΥΜ ΙΙΙ χρόνων(πιθανότατα και παλιότερων χρόνων σύμφωνα με νεότερες εκτιμήσεις). Ο Ν. Πλάτων το θεωρεί ως «το μάλλον εκτεταμένον ΥΜΙΙΙ οικοδόμημα…» (Κρητικά χρονικά, τόμος Ι, 1956, σ.417) που είχε ανασκαφεί μέχρι τότε στην Κρήτη. Είναι σίγουρο ότι ο οικισμός ήταν πολύ μεγαλύτερος και τα διαμερίσματα εκτείνονταν κυρίως βόρεια και νότια αλλά καταστράφηκαν. Τα ευρήματα που ήρθαν στο φως είναι δεκάδες. Μεταξύ αυτών περιλαμβάνονται λίθινα σκεύη και μικρά αντικείμενα (ιγδία, λίχνοι, στεφάνη ανάγλυφων φύλλων, κωνικό σφονδύλιο από στεατίτη, σφαιρικοί τριπτήρες, τρίτωνες κ.α.) πήλινα εργαλεία (αμφορείς διαφόρων ειδών και μεγεθών, υδρίες, τρίποδες, χύτρες, ευρύστομοι και ραμφόστομοι πρόχοι, διάφοροι τύποι αγγείων, κύαθοι, απλά κωνικά ποτήρια, υψίποδεςπύλικες, κύπελλα, προχοΐδια, πώματα χυτρών, σκύφοι κ.α.) διάφορα πηλοπλαστικά (πλαστικό ρυτό που παριστάνει έγκυο γυναίκα καθήμενη οκλαδόν, μικρή κεφαλή ειδωλίου κ.ά), φυσικός τρίτων άριστα διατηρούμενος και μεγάλος αριθμός τμημάτων αγγείων (αμφορέων, κυλίκων, κυάθων, τριώτων, ρυτών, κλπ) με ωραίες διακοσμήσεις.
10. Περβόλα
Στο νοτιοανατολικό άκρο του συνοικισμού της Περβόλας στη θέση Κάιδονας κοντά στο παλιό πετρόχτιστο γεφύρι του Γέρο ποταμού εντοπίστηκε σημαντικό μινωικό οίκημα.
11. Ρουκούνη Κορφή
Στην «υψηλοτάτην και εξόχως δεσπόζουσαν θέσιν γνωστήν υπό το όνομα Ρουκούνη Κορφή» ο Νικόλαος Πλάτων ανέσκαψε το 1960 «πύργο φρυκτωρίας» του οποίου η αρχή λειτουργίας τοποθετείται «εις προκεχωρημένους ελληνιστικούς και ελληνορωμαϊκούς χρόνους». Έκτοτε λειτούργησε αδιάκοπα μέχρι και τους μεταβυζαντινούς χρόνους (Βενετοκρατία κλπ).
Όμως!! σύμφωνα με μια νεότερη άποψη την οποία πρώτος διετύπωσε ο γνωστός Χοντριγιανός σημαντικός ερευνητής Γεώργιος Ν. Θεοδοσάκης, η αρχική λειτουργία του χώρου τοποθετείται στη Μινωική Εποχή και μάλιστα ως Ιερού κορυφής. Την άποψη αυτή διετύπωσε και υποστήριξε ο Γ.Ν. Θεοδοσάκης στη μελέτη του «Η ιερή του Χόνδρου κορυφή», Νεάπολη Κοζάνης, 2003, σ.32.
Πιστεύω ότι πιθανότατα υπήρξε και τα δύο. Ιερό κορυφής κατά τη Μινωική Εποχή και Πύργος Φρυκτωρίας από τους ελληνορωμαϊκούς έως και τους μεταβυζαντινούς χρόνους.
Τα δεκάδες ίσως και εκατοντάδες ευρήματα από τις μινωικές αρχαιότητες του Χόντρου Βιάννου φυλάσσονται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου, είναι σημαντικότατης αρχαιολογικής και ιστορικής αξίας και θα μπορούσαν να συγκροτήσουν ένα μικρό τοπικό «Μινωικό Μουσείο».
Δεδομένου του γεγονότος ότι ο αείμνηστος Νικόλαος Πλάτων είχε την άποψη ότι στην πλαγιά της Τούρκισσας και της Ξυναχλάδας υπήρχε μεγάλος αγροτικός οικισμός, πιθανότατα και μια μεγάλη, άγνωστη προς το παρόν μινωική πόλη, κατά τους νεοανακτορικούς χρόνους, επιβάλλεται να συνεχιστούν οι έρευνες που είχε αρχίσει μεταξύ των ετών 1954-60 ο Νικόλαος Πλάτων και να μελετηθεί περαιτέρω από τους ειδικούς η αρχαιολογική σημασία κι αξία της ευρύτερης περιοχής του Χόντρου, του λεκανοπεδίου του και των γύρω κορυφών, διάσελων και πλαγιών και κυρίως οι πλαγιές της Ξυναχλάδας και της Τούρκισσας. Είναι σίγουρο ότι κρύβουν σημαντικές μινωικές εκπλήξεις. Πρέπει επίσης να γίνουν επισκέψιμοι οι προαναφερόμενοι μινωικοί αρχαιολογικοί χώροι και να γίνουν προσιτοί στους Έλληνες και ξένους προς γνώση και παιδαγωγία. Το λόγο και την ευθύνη έχουν πρωτίστως η Αρχαιολογική Υπηρεσία και ο Δήμος Βιάννου.
