Εκπαίδευση και κομματικά πάθη Καραβανάδων – Ξυπόλητων (1887-1889) στα χωριά της επαρχίας Βιάννου
Μετά την επανάσταση του 1878, υπογράφηκε στο προάστιο των Χανίων Χαλέπα η ομώνυμη Σύμβαση, η οποία δημιούργησε καθεστώς ημιαυτόνομης επαρχίας με ιδιαίτερα προνόμια. Ανάμεσα στα άλλα, η Σύμβαση της Χαλέπας προέβλεπε τη δημιουργία Γενικής Συνέλευσης (Βουλής), την οποία συγκροτούσαν 80 μέλη (49 χριστιανοί και 31 μουσουλμάνοι). Δύο μεγάλα κόμματα δημιουργήθηκαν, οι Καραβανάδες, εκπρόσωποι της συντηρητικής μερίδας και οι Ξυπόλητοι, εκπρόσωποι των προοδευτικών και φιλελεύθερων τάσεων της εποχής1. Η ιδεολογική θέση του κάθε κόμματος σχετικά με την ανάπτυξη του τόπου και την ένωση με την Ελλάδα δεν ήταν σταθερή αλλά εξαρτήθηκε από την εκάστοτε συγκυρία και συγκεκριμένα από τη θέση που βρισκόταν το κάθε κόμμα (κυβέρνηση ή αντιπολίτευση). Ακολουθούσαν δηλαδή μια τακτική συγκυριακών μικροκομματικών συμφερόντων2.
Η δυνατότητα που έδινε η σύμβαση της Χαλέπας στο κόμμα που πλειοψηφούσε να εκλέγει τους γενικούς διοικητικούς συμβούλους που περιστοίχιζαν το Γενικό Διοικητή και οι οποίοι από το 1884 αποτελούσαν την εκτελεστική εξουσία, επιβάλλοντας σ’ αυτόν τη βούλησή τους, τον έκανε να εξαρτάται απόλυτα από το πλειοψηφών στις εκλογές κόμμα. Στις περιπτώσεις που έχανε την εμπιστοσύνη του κόμματος που διέθετε τους περισσότερους βουλευτές, ο Γενικός Διοικητής ήταν υποχρεωμένος να παραιτηθεί, γεγονός που συνέβη το 1885 με το Φωτιάδη πασά, το 1887 με το Σάββα πασά και το 1888 με τον Ανθόπουλο. Το κόμμα που κέρδιζε τις εκλογές και είχε την πλειοψηφία στη Γενική Συνέλευση εξέλεγε τους δικαστές. Ακόμα και οι θέσεις των αξιωματικών της χωροφυλακής, των υπαξιωματικών και των απλών χωροφυλάκων καλύπτονταν συχνά από τους οπαδούς τους πλειοψηφούντος κόμματος3.
Οι Κρήτες διασπάστηκαν σε ορδές αντιμαχόμενων θεσιθήρων και κομματικών φατριών, οδηγούμενοι σε οξύτατες και ακραίες συμπεριφορές. Οι εκλογές για την ανάδειξη πληρεξουσίων (αντιπροσώπων) στη Συνέλευση θα γίνουν η αιτία κομματικού φανατισμού, διαίρεσης και φατριασμών με αρνητικότατες επιπτώσεις στην εσωτερική γαλήνη και στην ανάπτυξη του Νησιού. Το μικρόβιο της πολιτικής επέδρασε και στην εκπαίδευση. Ο κομματισμός στην εκπαίδευση προκαλούσε προβλήματα και η Τμηματική Εφορία Λασιθίου (στην οποία υπάγονταν τα σχολεία της Βιάννου), θέλοντας να προλάβει ανάμιξη των εκπαιδευτικών στις κομματικές διαμάχες, απαγόρευσε αρχές Φεβρουαρίου 1887 την ανάμειξη των διδασκάλων και καθηγητών στις κομματικές διενέξεις, επικαλούμενη τα άρθρα 28, 29, 30, 31 του περί Παιδείας Νόμου4. Εξ’ άλλου η πολιτική δράση ήταν ασυμβίβαστη με την εκπαιδευτική ιδιότητα. Με έγγραφό της :«…απαγορεύει εις τους καθηγητάς και διδασκάλους να αναμειγνύονται εις τας μεταξύ των συμπολιτών αυτών εκλογικάς διαδικασίας και μάχας, πας δε ο αναμιγνυόμενος θα απολύεται της θέσεώς του. Ουδείς των καθηγητών και διδασκάλων να απομακρύνεται της έδρας του άνευ της αδείας της προϊσταμένης αρχής ήτοι εν μεν ταις έδραις των επαρχιών της Επαρχ. Εφορείας εν δε τοις Δήμοις των δημάρχων, ο δε παραβάτης θα τιμωρείται δι’ αναλόγου χρηματικής ποινής κρατουμένης εκ της μισθοδοσίας του…».
Παρόμοια εγκύκλιο απέστειλε και η Τμηματική Εφορία Ηρακλείου στα σχολεία τον Απρίλιο του 1888, επισημαίνοντας ότι η πολιτική δραστηριότητα είναι ασυμβίβαστη με τη διδασκαλική ιδιότητα και προειδοποιώντας τους δασκάλους και καθηγητές : «…να μη αναμιγνύωνται παντάπασι διά λόγου ή έργου εις τα εκλογικά, διότι άλλως πας εξ’ αυτών παρακούων θέλει παύεσθαι…»
Στην επαρχία Βιάννου
Οι προειδοποιήσεις και οι απαγορεύσεις δε στάθηκαν ικανές να σταματήσουν τους εκπαιδευτικούς δασκάλους και ελληνοδιδασκάλους των σχολείων της Βιάννου, οι οποίοι αναμείχθηκαν στις εκλογές για την ανάδειξη πληρεξουσίων (βουλευτών). Έτσι, φαίνεται ύστερα από καταγγελίες για ανάμειξη, η Χ.Τ.Ε.Λ6. έρχεται να επιπλήξει όλους τους εκπαιδευτικούς που αναμείχθηκαν στις εκλογές.7 Οι κομματικές αντιπαραθέσεις θα εισχωρήσουν και στην εκπαίδευση, όπως μας πληροφορούν έγγραφα των Αρχείων της Δημογεροντίας Ηρακλείου & Λασιθίου (Θέση φωτογρ. 1. σφραγίδα )
Ο κομματικός φανατισμός ήταν ιδιαίτερα έντονος στην επαρχία Βιάννου, σε τόσο μεγάλο βαθμό μάλιστα που οι αντιμαχόμενοι έφθασαν σε συγκρούσεις και έκτροπα, με αποτέλεσμα να προκαλέσουν φθορά της περιουσίας του Σχολαρχείου, σύμφωνα με καταγγελία του σχολάρχη Βιάννου Ι. Μαρκόπουλου για παράνομες πράξεις μαγκουροφόρων εναντίον του. Κατά τις εκλογές των επαρχιακών Εφόρων Βιάννου, το έτος 1887, μαγκουροφόροι κομματάρχες, προσβεβλημένοι ως φαίνεται από την αποτυχία τους να εκλεγούν, εισέβαλαν κατά την απουσία του Σχολάρχη στο διδακτήριο και προξένησαν σημαντικές υλικές ζημιές. Μάλιστα επισημαίνεται από το σχολάρχη ότι οι τοπικοί άρχοντες, όπως και ο Έπαρχος δεν έπραξαν τίποτε για να τους εμποδίσουν8. (θέση φωτογρ. 2 -Μαρκόπουλος )
Από τις πρώτες κιόλας μέρες του 1888, καταγγέλλεται από 61 κατοίκους του Συκολόγου Βιάννου, ο δάσκαλός του Μ. Πλουμίδης ότι αμελεί τα καθήκοντά του, δικολαβεί και είναι μέγας κομματάρχης9. « Διορισθείς παρ’ υμών δημοδιδάσκαλος του χωρίου μας ο Μιχαήλ Πλουμίδης ίνα διδάσκη τους παίδας μας, ούτος όμως δεν έλαβε υπ’ όψιν του το τοιούτον παρά μόνον επαγγέλλεται τον δικολάβον, τον κομματάρχην τον μέγαν[…] Επειδή ούτος ενασχολούμενος το τοιούτον δεν επιτηρεί το έργον του, Επειδή οι παίδες μας αδικούνται μεγάλως, Επειδή ο περί παιδείας νόμος ουδόλως συγχωρεί αυτά
Διά τούτο εξετούμεθα
1ον Να γίνη δεκτή η παρούσα αίτησίς μας, 2ον Να αποδιωχθή ο ορισθείς δημοδιδάσκαλος και διορισθή ανθ’ αυτού έτερος ίνα ακολουθή το καθήκον του.
Συκολόγος, 3 Ιανουαρίου 1888 Ευπειθέστατοι οι κάτοικοι ».
Ο Δήμαρχος Αγ. Βασιλείου Ε.Γ. Δημητρογιαννάκης προσυπογράφει το αίτημα των κατοίκων και για να συνεπικουρήσει αυτό, στην απαραίτητη θεώρηση της αναφοράς τους, αναγράφει για τη δράση του Πλουμίδη στο κάτω μέρος της σελίδας, την αδικαιολόγητη απουσία του και τη δράση του ως δικολάβου: "Κατά την 4ην Ιαν. προσκληθέντες παρά του Ειρηνοδικείου Βιάννου οι κ. Δήμαρχος Αγ. Βασ. και Δημ. κ΄ Εμ. Τσαγκαράκηδες κ΄ Εμ. Χατζη Γεωργ. κ΄ Ν. Επιτροπάκης του ναυαγούντος πλοίου έκλεισε το σχολείον του και ευρέθη εις Βιάννον ως δικολάβος".
(Θέση φωτο 3 . Αναφορά Συκολογιανών)
Η Τμηματική Εφορεία Λασιθίου δεν εισάκουσε κατοίκους και Δήμαρχο και διατήρησε δάσκαλο στο Συκολόγο τον Πλουμίδη. Ο δήμαρχος, πολιτικά αντίθετος με το δάσκαλο, πεισμώνει σε τέτοιο βαθμό από τη στάση της Εφορείας, ώστε αρνείται να θεωρήσει την έκθεση με στοιχεία του σχολείου του. Ο Πλουμίδης αναγκάζεται να προσφύγει στον Επίσκοπο Αρκαδίας, ο οποίος την προωθεί στη Δημογεροντία. Στο έγγραφο του επισκόπου, το οποίο συνοδεύει την έκθεση, εκφράζεται η απορία του επισκόπου για τη στάση του δημάρχου, αφού οι κάτοικοι αποδέχονται το έργο του διδασκάλου10.
Οι διενέξεις Συκολογιανών - Πλουμίδη, λόγω κομματικών αντιθέσεων, συνεχίστηκαν και κατά το επόμενο σχολικό έτος. Ο Πλουμίδης πήγε στο Συκολόγο στις 20 Σεπτεμβρίου να ανοίξει το σχολείο και να ξεκινήσει μαθήματα, οι κάτοικοι όμως τον έδιωξαν ως ανεπιθύμητο. Σε αναφορά του Δημάρχου Αγίου Βασιλείου Ε.Γ. Δημητρογιαννάκη προς τη Δημογεροντία Λασιθίου, ο Δήμαρχος τον κατηγορεί ως «δικολάβο» και «κακοήθη», τασσόμενος ξανά με το μέρος των κατοίκων. Γνωστοποιεί στην Εφορεία ότι οι κάτοικοι μόλις πληροφορήθηκαν ότι πήγε να αναλάβει τα καθήκοντά του στις 20/9/1888 εξανέστησαν και τον έδιωξαν "κακήν κακώς": «… σφόδρα κατεταράχθησαν και μάλιστα απεδίωξαν αυτόν εκ της σχολής ταύτης διά τον λόγον ότι ούτος εστίν κακοήθης διατταράττη καθημερινώς την κοινήν ησυχίαν των κατοίκων, περιπλέκεται εις τας υποθέσεις του χωρίου επαγγέλεται τον Δικολάβον και προπάντων και εις άλλα κακά ενασχολείται...» και προσκάλεσαν τον Εμ. Μιχ. Γραμματικάκη11,ο οποίος ανέλαβε καθήκοντα. Τέλος, ο Δήμαρχος παρακαλεί την Εφορία να διορίσει το Γραμματικάκη αντί για τον Πλουμίδη, εκφράζοντας τους φόβους του ότι σε διαφορετική περίπτωση, οι κάτοικοι θα προχωρήσουν σε έκτροπα εκτενέστερα από τα τωρινά με τις σφαγές ζώων για αντεκδίκηση: «…διά να μη γίνη κανένα κακόν εις το χωρίον αυτό και είναι αμαρτίαν διότι νάρχισαν [ημών μερίς της άλλης] και ξεκοιλιάζουν χοίρους και φοβούμενος μήπως συμβή και άλλον κακόν ».
Ο Πέτρος Κονδυλάκης. Βουλευτής το 1889
Μνημείο πολιτικού φανατισμού και άκρατου κομματισμού αποτελεί η έκθεση επιθεωρήσεως του Δημάρχου Αγίου Βασιλείου Κων/νου Κονδυλάκη12, ο οποίος επιθεώρησε ως εκπρόσωπος της Τμηματικής Εφορείας τα σχολεία των οικισμών του Δήμου του (Αγίου Βασιλείου) της επαρχίας Βιάννου: Αγίου Βασιλείου, Αμιρά, Καλαμίου, Συκολόγου και Πεύκου το έτος 1889. Ο Κ. Κονδυλάκης, κάτοικος Αμιρών, διαδέχτηκε στη δημαρχία τον Ιανουάριο του 1889 το Δημητρογιαννάκη, πολιτικά ενταγμένος στους Καραβανάδες και αντίθετος με την πλειοψηφία των δασκάλων του δήμου του, οι οποίοι ανήκουν στους Ξυπόλητους. Όπως εξάγεται από τη μελέτη της έκθεσης, είναι άριστος χειριστής του γραπτού λόγου, και με πολλές γνώσεις, διακατέχεται όμως από υπέρμετρο φανατισμό, περιφρονεί τους δασκάλους, οι οποίοι ανήκουν στους Ξυπόλητους και τους στολίζει με πολλά κοσμητικά επίθετα: «Βρωμοδασκάλοι», «διδασκαλικά μιάσματα», «τετυρχωμένοι και κακοηθέστατοι», «άτιμοι και αισχροί», «πανάθλιοι» «παλιάνθρωποι», είναι μόνο μερικοί από τους χαρακτηρισμούς τους οποίους χρησιμοποιεί για τους δασκάλους των σχολείων του δήμου του ο Κονδυλάκης. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν τόσο το διαβιβαστικό όσο και η ίδια η έκθεση, έγγραφα τα οποία παραθέτουμε επειδή θεωρούμε ότι είναι αντιπροσωπευτικά του κλίματος της εποχής και της εμπάθειας των εμπλεκομένων13. Να σημειώσουμε ότι το έτος σύνταξης της έκθεσης ήταν έτος εκλογών, με τα πολιτικά πάθη να βρίσκονται στην κορύφωσή τους. Στο α΄ δεκαήμερο του Ιανουαρίου 1889 διεξήχθησαν οι εκλογές δημάρχων και δημογερόντων, στις οποίες υπερίσχυσαν οι Ξυπόλητοι (Φιλελεύθεροι) και στις 2 Απριλίου του ίδιου έτους οι βουλευτικές εκλογές των πληρεξουσίων στη Γενική Συνέλευση με το σύστημα μυστικής ψηφοφορίας, στις οποίες υπερίσχυσαν εκ νέου οι Ξυπόλητοι (θέση φωτο 4. Πέτρου Κονδυλάκη).
Από την επαρχία Βιάννου είχαν εκλεγεί βουλευτές οι: Πέτρος Κονδυλάκης, Εσσάτ Δζιμπουξαδάκης, Εμ. Χατζάκης και Μεχμέτ Κοκονάκης14.Στα χωριά της Βιάννου πλειοψηφούσαν οι Ξυπόλητοι, αφού όλοι σχεδόν οι οπλαρχηγοί είχαν ταχθεί στο πλευρό τους.15
τέλος Α΄ μέρους
Στο επόμενο, Β’ μέρος . Η έκθεση, ντοκουμέντο " έκθεσις της καθ’ όλον ελεεινής και αξίας δακρύων καταστάσεως των Σχολείων Πεύκου, το των Αμιρών, το του Καλαμίου και το του Συκολόγου" του δημάρχου Αγίου Βασιλείου Κων/νου Κονδυλάκη.
* Ο Μανόλης Μακράκης είναι δάσκαλος, συγγραφέας & διδάκτορας της Σχολής Επιστημών Αγωγής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων.
Σημειώσεις
1. Οι Καραβανάδες χαρακτηρίζονταν ως συντηρητικοί και τους αποκαλούσαν έτσι οι αντίπαλοί τους γιατί τρέφονταν από την καραβάνα της κυβέρνησης, από το δημόσιο χρήμα. Το κόμμα των Καραβανάδων αποτελούσαν οι μισθωτοί, οι παλαιοί προεστοί και δημογέροντες που προσπαθούσαν να κρατηθούν στην θέση τους και με το νέο κοινοβουλευτικό καθεστώς. Οι Φιλελεύθεροι ήταν εκπρόσωποι των προοδευτικών και φιλελεύθερων τάσεων και αποκαλούνταν σκωπτικά από τους αντιπάλους τους Ξυπόλυτοι.
2. Περάκης Μάνος, Το τέλος της Οθωμανικής Κρήτης, οι όροι κατάρρευσης του καθεστώτος της Χαλέπας (1878-1889), εκδόσεις Βιβλιόραμα,, Αθήνα 2008
3. Περάκης Μάνος, Το τέλος της Οθωμανικής Κρήτης, οι όροι κατάρρευσης του καθεστώτος της Χαλέπας (1878-1889), εκδόσεις Βιβλιόραμα,, Αθήνα 2008
4. Α.Χ.Δ.Λ. 02/02/1887 (05) Απόφαση Α.Χ.Δ.Λ. απαγόρευσης της ανάμειξης δασκάλων και καθηγητών στα εκλογικά ή απομάκρυνσης από την έδρα τους. Τα άλλα δύο ασυμβίβαστα ήταν τα ιδιαίτερα μαθήματα-φροντιστήρια και η παράλληλη επαγγελματική απασχόληση όταν η απασχόληση αυτή παρακώλυε το διδακτικό έργο.
5. Αρχείο Δημογεροντίας Ηρακλείου, Βιβλίο Πρακτικών, συνεδρ. 1-4-1888
6. Η Χριστιανική Τμηματική Εφορεία Λασιθίου ήταν η εποπτεύουσα αρχή των σχολείων του τμήματος ( νομού) Λασιθίου στο οποίο ανήκε η επαρχία Βιάννου μέχρι το 1932.
7. Α.Χ.Δ.Λ. 033/19-04-1887 Επίπληξη δασκάλων που αναμείχθηκαν στα κομματικά των εκλογών Βιάννου και Α.Χ.Δ.Λ. 034/19-04-1887 Επίπληξη ελληνοδιδασκάλων Βιάννου για ανάμειξη στις βουλευτικές εκλογές. (Πατεράκη Γεωργίου, ‘Η παιδεία στην Κρήτη κατά το αρχείο της Δημογεροντίας Λασιθίου')
8. ΑΧΔΛ. 1887-10-10]136
9. Α.Χ.Δ.Λ. 3β/03-01-1888, Κατηγορίες κατοίκων του χωρίου Συκολόγου κατά του δασκάλου Μ. Πλουμίδη ότι παραμελεί τα καθήκοντά του, είναι δικολάβος και μέγας κομματάρχης. Ο δικολάβος ήταν πρακτικός δικηγόρος που δεν είχε πτυχίο και μπορούσε να δικηγορεί μόνο σε κατώτερα δικαστήρια.
10. ΑΧΔΛ 07/10-01-1888, Σε άρνηση του Δημάρχου Βιάννου να θεωρήσει κατάσταση στοιχείων του Σχολείου Συκολόγου, τη διαβιβάζει ο επίσκοπος Αρκαδίας
11. ΑΧΔΛ με 150/22-09-1888.
12. Ο Κονδυλάκης Κων/νος υπήρξε οπλαρχηγός Αμιρών (94/17 Μαΐου 1878 ‘διορισμός οπλαρχηγού Αμιρών Κωνστ. Κονδυλάκη’ Γενικό Αρχηγείο Ανατολικών επαρχιών, Αρχείο ιστορικών εγγράφων Ιστορικού Μουσείου Κρήτης)
13. ΑΔΛ 10-07-1889]021 Έκθεση Κονδυλάκη Δημάρχου Αγ. Βασιλείου Κ. Κονδυλάκη προς την Τμηματική Εφορεία Λασιθίου.
14. Κρητολογικά Γράμματα, τόμος 11, 1955, σελ. 33
15. Γεώργ. Ι. Παπαδάκης, 'Βιάννος - Διαχρονική πορεία από τα βάθη των αιώνων μέχρι σήμερα', Αθήνα 2002, εκδόσεις Σμυρνιωτάκης, σελ. 307
