«… παρακαλούμεν την Σεβ. Τμημ. Εφορείαν, όπως ως τοιαύτην και πάλιν θεωρήση την Σχολήν μας ως νομίμως συνισταμένην και ευαρεστηθείσα εξαγάγη και διά ταύτην μισθόν τινά, χάριν τουλάχιστον των εν αυτή φοιτώντων πτωχών και ορφανών απόρων μαθητών…»
Απόσπασμα επιστολής των Δημογερόντων Καλαμίου προς την Τμηματική Εφορεία για την πληρωμή του δασκάλου (1888)
Το Δημοτικό Σχολείο Καλαμίου ιδρύθηκε το Σεπτέμβριο του 1879 με πρώτο δάσκαλο το Νικόλαο Χατζάκη από τον Άγιο Βασίλειο. Μέχρι και το 1896 δίδαξαν δάσκαλοι με φτωχές γραμματικές γνώσεις, κυρίως απόφοιτοι Δημοτικού ή Σχολαρχείου ή κάποιας τάξης του Γυμνασίου.
Το διδακτήριο
Το α’ έτος λειτουργίας του στεγάστηκε σε ιδιωτικό οίκημα και από το 1880 στο υπάρχον διδακτήριο δίπλα στον διμάρτυρο καθεδρικό ναό του χωριού, το οποίο είχε αρχικά χωμάτινη στέγη (δωματόχωμα). Το διδακτήριο ανοικοδόμησαν οι κάτοικοι «διά προσωπικής εργασίας», με την συνδρομή της τοπικής εκκλησίας και πρωτοβουλία του ιερέα Αντ. Μαυράκη, του ενοριακού επιτρόπου Ιωάν. Μακράκη και του Δημογέροντα Νικήτα Μουζουράκη. Αρχιτεχνίτης του έργου ήταν ο Καρπάθιος Μιχαήλ Μπίλιαρης. Στο αρχικό αυτό διδακτήριο γίνονταν κατά καιρούς επισκευές και σ’ αυτό στεγάστηκαν οι μαθητές του Καλαμίου μέχρι την κατάργηση του σχολείου το έτος 1987. Το διάστημα (1879-1895) υπηρέτησαν ως γραμματοδιδάσκαλοι οι παρακάτω: Το πρώτο σχολ. έτος δάσκαλος υπηρέτησε ο Νικ. Χατζάκης από τον Άγιο Βασίλειο. Τα επόμενα έτη υπηρέτησαν οι: Εμμ. Γραμματικάκης (1880-86), Γεώργ. Μοσχοβάκης (1887-88) από Κεφαλοβρύσι, Γεώργ. Πυροβολάκης (1888-89) από το Κεφαλοβρύσι απόφοιτος Β΄ Γυμνασίου, Μιχ. Καπετανάκης (1889-90) από την Άνω Βιάννο με μισθό 180 γρόσια, Mιχ. N. Πλουμίδης 1892-93 και Σωχωράκης Εμμανουήλ (1893-95). Το έτος 1895-96 υπηρέτησε ο Εμμ. Σταυρουλάκης, ενώ το Γενάρη του 1897 το σχολείο διέκοψε τη λειτουργία του λόγω της εκδηλωθείσης επανάστασης.
Η επαρχιακή εφορεία Βιάννου αδυνατεί να πληρώσει το δάσκαλο του Καλαμίου Εμμ. Μ. Γραμματικάκη (1885)
Το σχολ. έτος 1885-86 διορίστηκε στο σχολείο του Καλαμίου ο Ιωάννης Αγαπάκης, ο οποίος, παραιτήθηκε τον Οκτώβριο του ιδίου έτους. Η Τμηματική Εφορεία Λασιθίου διόρισε στη θέση του τον Εμμανουήλ Μιχ. Γραμματικάκη, από το γειτονικό χωριό Συκολόγο, με μισθό 150 γρόσια. Ο Εμμ. Γραμματικάκης, 21 ετών τότε, ήταν μαθητής της Α’ γυμνασιακής τάξεως του Γυμνασίου Ηρακλείου. Διέκοψε τις σπουδές του, επειδή δεν είχε τους αναγκαίους πόρους να τις συνεχίσει και ανέλαβε δάσκαλος στο Καλάμι. Στο διοριστήριο έγγραφό του με ημερ/νία 4 Νοεμβρ. 1885, η Εφορεία όριζε ότι θα πληρώνεται από την επαρχιακή εφορεία Βιάννου «εκ των καθυστερουμένων τη τμηματική ταύτη εφορεία ποσοτήτων της εκ των μερικοτέρων πόρων των ετών 1883-84 και 1884-85, επιβληθέντων εις τας κοινότητας Βιάννου κατά τα ανωτέρω έτη. Η δε Τμηματική Εφορεία δεν αναλαμβάνει ουδεμίαν ευθύνην απέναντι της μισθοδοσίας σας». Ο δυστυχής Εμμ. Γραμματικάκης δίδαξε όλο το έτος χωρίς να πληρωθεί, υποδειγματικά ως φαίνεται από μεταγενέστερο έγγραφο των δημογερόντων του Καλαμίου, με το οποίο, του εκφράζουν την ευγνωμοσύνη τους. Μάλιστα, στην αίτησή του προς την Τμημ. Εφορεία για διορισμό με ημερ/νία 27 Αυγ. 1886 την οποία στέλνει από το Συκολόγο, αναφέρει ότι δεν έχει πληρωθεί καθόλου: «διακόψας τας σπουδάς μου ελλείψει των αναγκαίων και διορισθείς παρ’ ημών δημοδιδάσκαλος εις Καλάμι της Βιάννου και μηδέν οβολόν μη λαβών απέναντι των δεδουλευμένων μηνιαίων μου, παρακαλώ υμάς όπως μου τα εξαγάγητε». Επειδή η Τμημ. Εφορεία δεν του κατέβαλε τα χρήματα περιμένοντας την επαρχιακή εφορεία Βιάννου να τα καταβάλει όπως αναφερόταν ρητά στο διοριστήριο έγγραφο, ο Εμμ. Γραμματικάκης επισκέπτεται ο ίδιος τη Νεάπολη τον Οκτώβριο του ίδιου έτους. Στις 15 -10-1886 ζητά να του ξεδιαλύνει η Εφορεία από πού θα εισπράξει τα δεδουλευμένα. Επικαλείται τη φτώχεια του και το γεγονός ότι δανείστηκε για να θρέψει την πτωχική πατρική οικογένεια, ευελπιστώντας να τον ακούσει η Εφορεία δίδοντας «ούς ευνοϊκόν»: «επειδή είμαι πτωχόν παιδίον και έκαμα χρέος κατά το παρελθόν έτος προς ζωοτροφίαν της πτωχικής πατρικής οικογενείας ελπίζων ότι ήθελον οικονομήση τα προς το ζην εκ της διδασκαλίας μου. Ταύτα Σας γράφω ο Εμμ. Μ. Γραμματικάκης, εύλελπις ων ότι θέλετε δώση ούς ευνοϊκόν εις ά γράφω προς υμάς».
Οι ιερείς και δημογέροντες Καλαμίου εκφράζουν τις ευχαριστίες και την ευγνωμοσύνη τους στο δάσκαλο Εμμ. Μ. Γραμματικάκη (1886)
Η εργασία και το ήθος του Γραμματικάκη εκτιμήθηκαν από την κοινωνία του Καλαμίου. Οι κάτοικοι δεν λησμόνησαν ακόμη το γεγονός ότι ο Γραμματικάκης, διέκοψε τις σπουδές του στο Γυμνάσιο Ηρακλείου για να αναλάβει το σχολείο. Για τους παραπάνω λόγους αλλά και για να βοηθηθεί ως φαίνεται να λάβει τους μισθούς του και να διοριστεί το προσεχές σχολ. έτος του στέλνουν την ακόλουθη επιστολή:
«Οι τε ιερείς και δημογέροντες του χωρίου Καλαμίου της Βιάννου εθεωρήσαμεν καθήκον ημών απαραίτητον ιδία να εκφράσωμεν εν τω προς υμάς αποστελλωμένω ημών ευχαριστηρίω, την βαθείαν ημών ευγνωμοσύνην, ην έτι έχωμεν ως την οποίαν θέλωμεν έχει καθ’ όλον ημών τον βίον προς υμάς και διά την επιμέλειαν και προθυμίαν ην εδείξατε εν τω Σχολείω ημών κατά το παρελθόν εκείνο σχολικόν έτος και διά την αρίστην σου εν τω χωρίω ημών συμπεριφοράν. Ευχόμεθα δε προς υμάς καλόν τέλος προόδου εις το μέλλον.
Εν χωρίω Καλάμι τη 6 Αυγούστου 1886
Οι ιερείς: Αντώνιος Μουζουράκης και Γρηγόριος Κασωτάκης
Δημογέροντες, πρόκριτοι και λοιποί κάτοικοι του Καλαμίου εκφράζουν τη διαμαρτυρία τους για τη μη έγκριση μισθοδοσίας στο δάσκαλο Ιωάννη Χουλάκη (Απρίλιος 1888)
Τα χρόνια εκείνα, τη δαπάνη λειτουργίας του Ελληνικού Σχολείου (Σχολαρχείου) κατέβαλε η Τμηματική Εφορεία, των δε Δημοτικών Σχολών η τοπική Κοινότητα με τη συνδρομή της τοπικής εκκλησίας. Από το Αρχείο της Δημογεροντίας αντλήσαμε ένα έγγραφο διαμαρτυρίας των ιερέων, δημογερόντων και λοιπών κατοίκων του Καλαμίου προς την Τμηματική Εφορεία για τη μη πληρωμή του δασκάλου Ιωάννη Χουλάκη. Αν και είναι Απρίλιος ο δάσκαλος δεν πληρώνεται! Οι κάτοικοι επικαλούνται το δικαίωμα της ισονομίας και απαιτούν ίση αντιμετώπιση με τα άλλα σχολεία της επαρχίας, το χωρίο έχει 100 οικογένειες και φοιτούν σ’ αυτό 40 μαθητές. Αφού η σχολή τους λειτουργεί χωρίς προβλήματα αρκετά χρόνια και ήταν αναγνωρισμένη από την Εφορεία ας προχωρήσει και πάλι στην αναγνώρισή της πληρώνοντας το δάσκαλο «… χάριν τουλάχιστον των εν αυτή φοιτώντων πτωχών και ορφανών απόρων μαθητών». Παραθέτουμε στη συνέχεια αυτούσια την επιστολή:
« Προς την Σεβαστήν και έντιμον Τμηματικήν Εφορείαν Λασιθίου
Καλάμι τη 25 Απριλίου /1888
Κύριοι
Οι ευσεβάστως υποφαινόμενοι δημογέροντες, πρόκριτοι και λοιποί κάτοικοι του χωρίου Καλάμι εκφράζομεν τη Σεβ. Τμημ. Εφορεία την μεγάλην ημών λύπην επί τη αδιαφορία, ην κατά το τρέχον σχολικόν έτος επέδειξεν διά την Σχολήν ημών μη εξάγουσα και διά ταύτην μισθόν τινά, αφ’ ού δι’ άπαντα τα σχολεία προσηκόντως εμερίμνησε και διδασκάλους αυτοίς εμισθοδότησε. Μήπως, Κύριοι ημείς οι του χωρίου Καλάμι κάτοικοι δεν είμεθα δημόται, χαίροντες τα αυτά δικαιώματα, άτινα και οι λοιποί ημών συνεπαρχιώται χαίρουσι; Ή μήπως η σχολή ημών περισσότερον πάντων των λοιπών δημοτικών της επαρχίας σχολών των καταλλήλων στερείται προσόντων; Του χωρίου ημών υπέρ τας εκατόν (100) οικογενείας αριθμούντος και δυνάμενον ίνα περί τους τεσσαράκοντα μαθητάς αποστέλλη εν τη σχολή, καλώς συγκριτικώς προς άλλους κατηρτισμένη, ουδένα νομίζομεν λόγον έχει η Σεβ. Τμημ. Εφορεία, ίνα ημάς αποκλείση δικαιώματος, όπερ νομίμως αιτησάμεθα συστάσης Τμημ. Εφορείας. Όθεν εναντίον παντός δικαίου της σχολής ημών παραθεωρουμένης, ως νομίμως συνισταμένης και δη επί τόσα σχολικά έτη συνεχώς θεωρουμένης ως τοιαύτης, παρακαλούμεν την Σεβ. Τμημ. Εφορείαν, όπως ως τοιαύτην και πάλιν θεωρήση αυτήν και ευαρεστηθείσα εξαγάγη και διά ταύτην μισθόν τινά, χάριν τουλάχιστον των εν αυτή φοιτώντων πτωχών και ορφανών απόρων μαθητών. Όθεν, επί τη παρακλήσει ημών ταύτα, πεποιθότες τη χρηστότητι και ευθύτητι της Σεβ. Τμημ. Εφορείας και συγχρόνως αναμένοντες διορισμόν εις τον ευθύς εξ’ αρχής του σχολ. έτους εν τη σχολή ημών διδάσκοντα τους παίδας ημών κ. Ιωάννην Χουλάκην, υποφαινόμεθα.
Οι Δημογέροντες, οι πρόκριτοι και οι λοιποί του χωρίου Καλάμι κάτοικοι
Η λειτουργία του Σχολείο Καλαμίου μέσα από την έκθεση του δημάρχου Κ. Κονδυλάκη (1889)
Τον Ιούλιο του έτους 1889 επιθεώρησε το σχολείο ο δήμαρχος Αγίου Βασιλείου Κωστής Κονδυλάκης (Κοντυλοκωστής), οπλαρχηγός στις κρητικές επαναστάσεις και στέλεχος του κόμματος των Καραβανάδων, καταγόμενος από το χωριό Αμιρά. Οι περισσότεροι κάτοικοι της επαρχίας, όπως και οι κάτοικοι του Καλαμίου και οι δάσκαλοι της επαρχίας, ήταν κομματικά αντίθετοι, οπαδοί των Φιλελεύθερων (Ξυπόλητων). Ο Κ. Κονδυλάκης εκφράζει την οργή και αγανάκτησή του για την κατάσταση της εκπ/σης, θεωρώντας μοναδικούς υπεύθυνους τους δασκάλους και, θέλοντας να τους εκδικηθεί, τους επιρρίπτει όλες τις ευθύνες στολίζοντάς τους με πολλά… κοσμητικά επίθετα. Αφού αναφέρει ότι, πραγματοποίησε τις εξετάσεις παρουσία όλων σχεδόν των κατοίκων, (θυμίζουμε ότι οι εξετάσεις ήταν δημόσιες), αναφέρει για τη λειτουργία του σχολείου, την πρόοδο των μαθητών και το επίπεδο του δασκάλου (1889): «…Την δε Κυριακήν επιοισάμην τας εξετάσεις της δημοτικής Σχολής Καλαμίου. Αι εξετάσεις της δημοτικής ταύτης Σχολής εγένοντο ενώπιον όλου σχεδόν του πλήθους των κατοίκων, εν ώ, εξ αποστροφής προς τον διδάσκαλον ως εβεβαιώθην, εις τας εξετάσεις της δημοτικής Σχολής Αμιρών ουδείς, ούτε γονείς ούτε άλλος τις των κατοίκων παρέστη. Η Σχολή διευθύνετο υπό διδασκάλου ονομαζομένου Γεωργίου Πυροβολάκη. Προ της ενάρξεως των εξετάσεων μοι παρέσχεν ούτος ένα κατάλογον εν τω οποίω ευρέθησαν εγγεγραμμένοι τεσσαράκοντα μαθηταί, εξ ών παρέστησαν κατά τας εξετάσεις 32 διηρημένοι εις τέσσερας τάξεις. Προσκληθείσα κατά την τάξιν διά του καταλόγου η ανωτέρα τάξις ως διδαχθείσα υπό του διδάσκοντος να αναγνώση ήρξατο της Αναγνώσεως εκ της Χρηστομαθείας του α΄ τόμου από το ενύπνιον του Λουκιανού και να εξηγή εξ’ αυτού. Εθαύμασα τη αληθεία ότε ήκουσα εν τοιαύτη δημοτική Σχολή να ερμηνεύηται ο Λουκιανός εις ερμηνείαν ουδόλως διαφέρουσαν από την κορακίστικην και χαληκούτικην γλώσσαν. Αφ’ ου καλώς εδοκιμάσθη η τάξις αύτη εκ 5 δυστυχών μαθητών αποτελουμένη ευρέθη ότι ου μόνον να αναγνώση δεν ηδύνατο, αλλά ουδέ να συλλαβίση απταίστως. Εξητάσθησαν κατά σειράν και αι άλλαι τάξεις αίτινες εν τη αυτή και χείρονι κατάστασιν, ή η πρώτη διατέλουν. Περιήλθον εις ανάγκην να επιταχύνω εν τη Σχολή ταύτη τας εξετάσεις και να εξέλθω εξ αυτής ως τάχιστα, όπως μη ακούω ο μεν Λουκιανός να παρονομάζηται Λουκάς, το δε σήμερον χείμερον, να λέγηται το αρσενικόν αρχινικόν και εν τω σχηματισμώ του άνθρωπος να ακούωμεν «του άνθρωπου» και άλλα παραπλήσια αναγαλιάσματα…».
Τα έτη 1892-1896
Το σχολ. έτος 1892-93 υπηρετεί δάσκαλος ο Μ. Ν. Πλουμίδης. Σε έγγραφο με ημερ/νία 16/1/1893 πληροφορεί το Σχολάρχη Βιάννου ότι στο σχολείο φοιτούν 52 μαθητές στις τάξεις: Α (12), Β (22), Γ (10) και Δ (8). Οι μαθητές διδάσκονται «άπαντες απ’ ευθείας υπ’ εμού εις τα υπό της Σεβ. Τμηματικής εφορείας συμφώνως τω αναλυτικώ προγράμματι», σημειώνει ο δάσκαλος, ενώ, στην κάτω πλευρά του εγγράφου, με υστερόγραφο, παρακαλεί για την αποστολή βιβλίων αριθμητικής της Δ΄ Τάξης: «Υ.Γ. ικετευτικώς αιτώ όπως φρονίσητε κ΄ μου σταλώσι διά μέσου υμών (8) αριθμητικαί διά την τετάρτην τάξιν». Ένα ενδιαφέρον στοιχείο είναι εκείνο της διακίνησης της αλληλογραφίας. Ενώ ο Σχολάρχης Βιάννου απέστειλε εγκύκλιο με την οποία ζητούσε τους φοιτώντες μαθητές στις 16 Δεκ. 1892 ο δάσκαλος του Καλαμίου την παρέλαβε ακριβώς μετά παρέλευση τριάντα ημερών! Τον Αύγουστο του 1892 ο Εμμ. Επιτροπάκης από το Καλάμι, 23 ετών, απόφοιτος της Β΄ Γυμνασιακής τάξης ζητά διορισμό στη Σχολή Καλαμίου (είναι ο μετέπειτα ιερέας Καλαμίου). Για να ενισχύσει το αίτημά τους, παρακινεί την ίδια ημέρα (2 Αυγ.1892) δημογέροντες, ιερείς και λοιπούς κατοίκους του Καλαμίου, οι οποίοι ζητούν για δάσκαλο του χωριού τους τον Επιτροπάκη. Την επιστολή είχε συντάξει ο ίδιος ο Επιτροπάκης ο οποίος υπέγραψε εκ μέρους δημογερόντων και κατοίκων όπως φαίνεται από το γραφικό χαρακτήρα των υπογραφών που είναι ίδιος σε όλες! Η Τμηματική Εφορία διόρισε ως δάσκαλο τον Μιχαήλ Πλουμίδη από το γειτονικό χωριό Συκολόγο. Για τη Δημοτική σχολή Καλαμίου αναφέρει ο Ελληνοδιδάσκαλος Κ. Χαμηλός που την επισκέφτηκε για τις εξετάσεις του Ιουνίου 1893 : «….Γ΄ Η δημοτική Σχολή Καλαμίου και εν τη Σχολή ταύτη αι εξετάσεις εγένοντο την 30ην φθίνοντος μηνός Ιουνίου ε.ε. εφοίτησαν εν αυτή μαθηταί 50 ως έγγιστα. Το αποτέλεσμα των εξετάσεων σχετικώς ευάρεστον η δε εν γένει κατάστασις της Σχολής πλην τινών ελλείψεων ακμάζει. Άνω Βιάννος, 4 Ιουλίου 1893 Ο Ελληνοδιδάσκαλος Κ. Χαμηλός».
Το σχολείο του Καλαμίου επιθεώρησε κατά τις εξετάσεις του Ιουνίου 1894 ο ελληνοδιδάσκαλος Εμμ. Φραντζικινάκης από τις Μουρνιές. Στο σχολείο του Καλαμίου φοιτούσαν 28 μαθητές, διδάχτηκαν τα οριζόμενα υπό της Εφορείας βιβλία, απολύθηκαν από την Δ΄ τάξη για να φοιτήσουν στην Ελληνική Σχολή 3 μαθητές και ο δάσκαλος εργάστηκε με επιμέλεια: «Μεταβάς ως εξετασθείς εις τα Δημ. Σχολ. Καλάμι, Μουρνιών και Μύθων εύρον εις μεν το του Καλαμίου 28, εις μεν το του Μουρνιών 34, εις δε το του το Μύθων 21. Παρετήρησα ότι κ΄ εις τα τρία τοιαύτα εδιδάχθησαν τα υπό της εφορείας ωρισμένα βιβλία. Εκ δε των εξετάσεων εξήχθη ότι οι τρεις Δημοδιδάσκαλοι ηργάσθησαν μετ’ επιμελείας προβιβάσαντες διά το ελλην. Σχολείον ο μεν πρώτος τρεις μαθητάς, ο δε δεύτερος τρεις και ο τρίτος έναν».
Τα έτη 1893-96 ήταν έτη έντονης ανέχειας. Η Τμημ. Εφορεία χρεωστούσε πολλούς μισθούς στους δασκάλους, στους οποίους περικόπτονταν δεδουλευμένα χρήματα προκειμένου να λάβουν μέρος αυτών. Τα σχολεία λειτούργησαν χάρη στη συνδρομή των ενοριακών επιτροπών και στον πατριωτισμό των δασκάλων.
Η πρόταση του Τμημ. Εφόρου Βιάννου Ι. Μαρκόπουλου για τη λειτουργία των σχολείων της επαρχίας (1895)
Στις 5 Οκτωβρίου 1895 ο Τμημ. Έφορος επαρχίας Βιάννου Ι. Μαρκόπουλος σε αναφορά του προς την Τμημ. Εφορεία αναφέρει ότι περιήλθεν όλα τα χωρία της επαρχίας και συζήτησε με τους κατοίκους και τους εκπροσώπους των κοινοτήτων. Αναφέρει προς την Τμημ. Εφορεία ότι «ουδεμία κοινότης υπεσχέθη βοήθεια λόγω ανεχείας» οι εκπρόσωποι των κοινοτήτων επικαλέτηκαν οικονομικήν καχεξίαν, οι γονείς των παιδιών υποσχέθηκαν να βοηθήσουν άσχετα από τη στάση της Κοινότητας: «τουναντίον οι κάτοικοι εκάστου χωρίου και προπάντων οι γονείς των μαθητών μοι εδήλωσαν ότι πάνυ προθύμως προσφέρονται να αμείψωσιν ιδιαιτέρως τον διδάσκαλον ον ήθελεν διορίση παρ’ αυτοίς η Εφορεία». Αναφέρει ακόμη ότι «οι διδάσκαλοι εδέχθησαν άπαντες να εργασθώσιν αντί ευτελούς μισθού», προτείνει δάσκαλο στο Καλάμι τον Εμμ. Σταυρουλάκη αντί μηνιαίου μισθού 100 γροσίων.
Κρητική Πολιτεία
Επί Κρητικής Πολιτείας ιδρύθηκε ως 1/τάξιο 11-87-7-10-1899,78/51/15-9-1900, ως αδιαίρετο 103/67/3-9-1901, ως Β/θμιο αδιαίρετο 41/42/28/7/1903. Προήχθη το 1/τάξιο εις 2/τάξιο μεικτό 274/28-11-1920.
Η διδακτηριακή έκθεση του 1899
Ο δάσκαλος του Δημοτικού σχολείου Ιωάννης Χουλάκης σε έκθεσή του στις 23-11-1899 αναφέρει ότι το διδακτήριο είναι κοινοτικό, η οροφή αποτελείται από σανίδες και βρίσκεται σε καλή κατάσταση. Τα παράθυρα είναι χωρίς τζάμια. Τα μόνα έπιπλα που βρήκε ήταν ένα τραπέζι και λίγα παλιά θρανία, τα οποία χαρακτήρισε άχρηστα. Τα θρανία δεν χωρούσαν ούτε τους μισούς μαθητές, μιας και η υποχρεωτική φοίτηση που καθιέρωσε η Κρητική Πολιτεία υποχρέωνε τους γονείς να στέλνουν όλα τα παιδιά στο σχολείο, αγόρια και κορίτσια, καθιστώντας έτσι τα διάφορα διδακτήρια ανεπαρκή. Για διδασκαλική έδρα χρησιμοποιούνταν ένας καναπές (2). «Εν τη σχολή του χωρίου Καλάμι τη κοινότητι του χωρίου τούτου ανηκούση, ουδέν όργανον διδακτικόν εύρον. Άλλ’ ουδέν έπιπλον ή σκεύος, εκτός ενός κώδωνος, μιας τραπέζης και ολίγων θρανίων πεπαλαιωμένων και ουδέ τους ημίσεις των μαθητών χωρούνται. Ένεκα δε όλων ακαταλλήλου της κατασκευής αυτών εις αχρηστίαν περιπιπτόντων όθεν θεωρητέων και τούτων, ως μη υπαρχόντων. Έχομεν λοιπόν ούτω τον σκελετόν της Σχολής μόνον, έχοντα μήκος μέτρα Γαλλ. 10,92, πλάτος 4,30, ύψος δε 3,71. Τα παράθυρα άνευ υέλων (τζάμια), το δε πάτωμα σανιδωμένον, την οροφήν καλήν (ταβάνι με τάβλαις), την θύραν και τα παράθυρα καλώς κλείοντα (τα ταβλιά μόνον έσωθεν τοποθετημένα), χρησιμεύει δε αντί έδρας διδασκαλικής καναπές, εκ της μιας πλευράς της σχολής μέχρι της ετέρας διήκων και τω νοτίω μετώπω ταύτης προσκευαθηλωμένοι (sic), της σχολής διευθυνομένης, από βορρά προς Νότον. Τοιαύτη η κατάστασις της σχολής, ης την διεύθυνσιν ανέλαβον».
Η έκθεση επιθεωρήσεως του Χαράλαμπου Παπαδημητρόπουλου (1909)
Σε έκθεση επιθεωρήσεως του Δ/ντή του Ανώτερου Δ. Σχολ. Αγ. Βασιλείου Χαράλαμπου Παπαδημητρόπουλου το 1909 καταγράφονται τα κινητά, έπιπλα και εποπτικά όργανα του σχολείου (3) και αναφέρει ότι φοιτούν 27 μαθητές από τους 29 υπόχρεους: «…α΄) ήρχισε λειτουργούν από 1 Σ/βρίου…[…] …δ΄) το διδακτήριον είναι κοινοτικόν. Σύγκειται εκ 1 αιθούσης. Περιέχει τα εξής έπιπλα, σκεύη και όργανα. 20 θρανία νέου συστήματος, 1 τράπεζαν, καθίσματα , αριθμητήριον, αναγνωστήριον, 3 μαυροπίνακας, 4 χάρτας, 2 εικόνας εξ’ ών μία του Ιησού Χριστού και μία του πρίγκιπος Γεωργίου, τους νόμους και τα διατάγματα περί παιδείας. ε΄) έχει αγροκήπιον ιδιωτικόν….».
Η έκθεση του Επιθεωρητή Βαλέγρα (1932)-δραματική η κατάσταση στο Καλάμι
Δεκαεννιά χρόνια μετά το τέλος της Κρητικής Πολιτείας και συγκεκριμένα στις 2 Δεκεμβρίου 1932 επισκέφτηκε το Καλάμι ο επιθεωρητής Μεραμβέλλου & Βιάννου Ι. Βαλέγρας. Στην έκθεσή του περιγράφει με τα μελανότερα χρώματα την κατάσταση τόσο του χωριού όσο και του σχολείου4. «Το χωρίον τούτο είναι από τα χειρότερα της επαρχίας Βιάννου. Είναι κτισμένον εις μίαν γούβαν, κλειστήν πανταχόθεν, από την οποίαν περνά ο Μπλάβος ποταμός. Σε έκταση μόλις 20 στρεμμάτων είναι κτισμένα 200 σπίτια, το ένα κολλημένο στο άλλο με δρόμους στενούς και βρώμικους. Εις το μέσον περίπου των σπιτιών αυτών είναι το σχολείον, ένα οίκημα κτισμένον προ 60 ετών και προορισμένον για 30 παιδιά. Τώρα φοιτούν 80 και είναι χωρισμένον με σανίδας σε δύο αιθούσας. Είναι ευνόητον τι γίνεται εκεί κατά την διδασκαλίαν. Εκάστη αίθουσα έχει δύο μικρά, πολύ μικρά, παράθυρα από τα οποία ούτε αέρας ούτε φως μπαίνουν. Αφ’ ότου εκτίσθη δεν επήρε καμμιά μεταβολή. Έτσι είναι με τον πρώτο καναπέ και την σανιδένια πολυθρόνα, που ήταν καμωμένα για το δάσκαλο. Ακίνητη σαν τα στασίδια των ηγουμένων στα μοναστήρια! Μέσα στην τρώγλη αυτή μαζεύονται τα 80 παιδιά, κι αυτά ασθενικά, ωχρά, μισόγυμνα, ακάθαρτα. Από την θέση που έχει το καθένα δεν μπορούν να κινηθούν. Η μόνη εργασία που κάνουν είναι να έχουν το βιβλίον ανοικτό και να περιμένουν να έλθη η σειρά των για να κάμουν μάθημα. Οι διδάσκαλοι δύο λείψανα της εποχής, που χτίστηκε και το σχολείο, ούτε από σχολικάς εργασίας ούτε από νέας μεθόδους παίρνουν. Είναι αρκετόν να διδάσκουν γραφήν και ανάγνωσιν. Η Διδασκάλισσα ευρίσκεται σε ένα βαθμό παραπάνω από τον δάσκαλο. Διδάσκει εργόχειρα στα κορίτσια, επιμένει στην καθαριότητα, τα θέλει κτενισμένα και καθαρά, λέγει τα ίδια και στις μητέρες των…». Το διδακτήριο στεγάστηκε στο ίδιο κτήριο μέχρι το 1987, έτος κατάργησης του σχολείου. Οι λίγοι μαθητές του μεταφέρθηκαν στο σχολείο του παραλιακού οικισμού της Ψαρής Φοράδας (5).
Το Δ.Σ. Καλαμίου σύμφωνα με τα διασωθέντα βιβλία ( Έλεγχος Προόδου & Βιβλίο Πιστοποιητικών Σπουδής ) τα έτη 1899-1913
Το πρώτο έτος λειτουργίας 1899-1900 εγγράφονται 79 μαθητές και μαθήτριες ( 60 αγόρια και 19 κορίτσια ). Από τους 79 μαθητές οι 17 είναι από τη Ζούρβα και οι υπόλοιποι από το Καλάμι. Δάσκαλος είναι ο Ι. Χουλάκης. Από τους 79 μαθητές6 σύμφωνα με το ΒΠΣ προήχθησαν οι 56 μαθητές ανάμεσά τους και 6 κορίτσια. Όλοι οι προαχθέντες ανήκουν στην Α! τάξη. Το σχολικό έτος 1900-1901 εγγράφονται 68 μαθητές ηλικίας 5-15 ετών. Από τους 68 τα κορίτσια είναι μόνο πέντε. Από τους 68 μαθητές προήχθησαν 40. Δάσκαλος είναι ο Ι. Χουλάκης. Το σχολ. έτος 1901-1902 εγγράφονται 65 μαθητές ανάμεσά τους και 14 μαθήτριες. Δάσκαλος είναι ο Χ. Αγαπάκης. Από τους 65 προήχθησαν 26 μαθητές ανάμεσά τους και τρεις μαθήτριες. Το σχολ. έτος 1902-1903 εγγράφονται 48 μαθητές ανάμεσά τους και 6 κορίτσια . Από τους 48 προήχθησαν συνολικά 27 μαθητές. Δάσκαλος είναι ο Εμ. Επιτροπάκης. Το σχολ. έτος 1903-1904 εγγράφονται 42 μαθητές (καμμιά μαθήτρια). Από τους 42 προήχθησαν οι 19 μαθητές. Δάσκαλος είναι ο Αδαμάντιος Φραγκιαδούλης.
Το σχολ. έτος 1904-1905 εγγράφονται 44 μαθητές από τους οποίους προήχθησαν 21. Δάσκαλος είναι ο Δ. Αγαπάκης. Το σχολ. έτος 1905-1906 εγγράφονται 39 μαθητές (καμμιά μαθήτρια ). Από τους 39, προήχθησαν 19. Δάσκαλος είναι ο Εμ. Επιτροπάκης ο οποίος υπηρετεί και τα δύο επόμενα σχολ. έτη. Το σχολ. έτος 1906-1907 εγγράφονται 42 μαθητές. Απ’ αυτούς προήχθησαν 20. Το σχολ. έτος 1907-1908 εγγράφησαν 36 μαθητές, καμμιά μαθήτρια. Προήχθησαν 22 μαθητές. Το σχολ. έτος 1908-1909 εγγράφονται 37 μαθητές (καμμιά μαθήτρια). Είναι ηλικίας 7-14 ετών. Από τους 37 μαθητές προήχθησαν 22 μαθητές. Δάσκαλος είναι ο Εμ. Ι. Γιαλιαδάκης. Το σχολ. έτος 1909-1910 εγγράφησαν 30 μαθητές ανάμεσά τους μια μόνο μαθήτρια (η Ευπραξία Μανουσάκη). Από τους 30, προήχθησαν οι 15 . Δάσκαλος είναι ο Εμμ. Επιτροπάκης. Το σχολ. έτος 1910-1911 εγγράφονται 33 μαθητές. Όλοι κατάγονται από το Καλάμι, ένας από το Κακού. Προήχθησαν μόνο 10 μαθητές. Δάσκαλος ο Εμμ. Δ. Αγγελάκης. Το σχολ. έτος 1911-1912 εγγράφησαν 40 μαθητές και προήχθησαν μόνο 16. Δάσκαλος ο Χαράλαμπος Κυριακάκης. Το σχολ. έτος 1912-13 εγγράφησαν 50 μαθητές. Προήχησαν μόνο 12. Δάσκαλος ο Χ. Κυριακάκης. Το σχολ. έτος 1913-14 εγγράφησαν 57 μαθητές από τους οποίους προήχθησαν οι 29. Δάσκαλος είναι ο Αριστομένης Μηλιαράκης. Το Δημοτικό σχολείο Καλαμίου προήχθη σε 2/θέσιο (274/28-11-1920) και λειτούργησε μέχρι το 1987. Τις δεκαετίες 1970 και 1980 οι κάτοικοι άρχισαν να κατευθύνονται προς τη θάλασσα λόγω της καλλιέργειας των πρώιμων κηπευτικών. Το Καλάμι άδειασε. Μοιραία το σχολείο καταργήθηκε το 1987 και έκτοτε οι ελάχιστοι μαθητές μεταφέρονται στο 2/θέσιο Δημοτικό Σχολείο Ψαρής Φοράδας.
Παραπομπές
Λεύκωμα ιστορίας του Δημοτικού σχολείου Καλαμίου συνταχθέν υπό του διδασκάλου Θεοδωράκη Ιωάννη.
Το με ημερ/νία 23-11-1899 έγγραφο του διδασκάλου του Δημοτικού Σχολείου Καλαμίου Ιωάννη Ε. Χουλάκη προς τον Επιθεωρητή Λασιθίου ΙΑΚ, Ανωτέρα Διεύθυνσις της Παιδείας, φάκελλος έτους 1899.
Βιβλίο ιστορίας του σχολείου.
Αρχείο Δ/νσης Α/θμιας Εκπ/σης, Εκθέσεις Επιθεωρήσεως Δημοτικών σχολείων Μεραμβέλλου-Βιάννου, υπό του επιθεωρητού Ι. Βαλέγρα
5. Βιβλίο ιστορίας του σχολείου.
6. Στο επάγγελμα των γονέων κυριαρχεί ο γεωργός ενώ υπάρχει ένα σιδηρουργός (Ανδρέας Τζανάκης ), ένας αγροφύλαξ ( Ιωάν. Μιχελινάκης ) και ένας διδάσκαλος ( Ι. Χουλάκης ).
*Ο Μανόλης Κ. Μακράκης είναι διδάκτορας του Παν/μίου Ιωαννίνων, συγγραφέας και υπηρετεί ως Διευθυντής Α/θμιας Εκπ/σης του νομού
