«…οι γονείς πολλών μαθητών δεν τους ενέγραψαν εισέτι εις την Σχολήν όντες μακράν του να εννοήσωσιν οπόσα μεγάλα καλά και ωφέλιμα προέρχονται εκ μόνης αυτής της παιδείας ».
Π. Τυλιανάκης, δάσκαλος Εμπάρου (24/3/1876)
Η ίδρυση του Σχολείου
Στην Έμπαρο λειτούργησε για πρώτη φορά σχολείο το 1853. Αναφέρεται η λειτουργία Γραμματοδιδασκαλείου, σχολείου δηλ. διδασκαλίας, ανάγνωσης, γραφής και των 4 πράξεων της αριθμητικής. Το σχολείο αυτό καταργήθηκε πιθανότατα με την έναρξη της επανάστασης του 1866. (Βλ. Καλλίφων, Εκπ/κά, Κων/πολις 1867, σελ. 106). Οι προσπάθειες των κατοίκων της Εμπάρου και του γειτονικού Μηλιαράδω για την ίδρυση σχολείου ξεκίνησαν τον Ιανουάριο του 1874 (1). Μάλιστα σε σύσκεψη των δημογερόντων της επ. Πεδιάδος, στο Καστέλλι Πεδιάδος, την Κυριακή 1 Ιουν. 1874, για την αύξηση του αριθμού των σχολείων και τη βελτίωση της παρεχόμενης εκπαίδευσης, υπό την προεδρία του επισκόπου Χερρονήσου Τιμοθέου Καστρινογιαννάκη αποφασίστηκε η ίδρυση σχολείου στην Έμπαρο. Σημαντική ήταν η συμβολή του Νικολάου Τυλλιανάκη (Παπίτσα) οπλαρχηγού στην επανάσταση του 1866-68, ο οποίος εξελέγη ένας από τους 5 πληρεξουσίους-επιτρόπους, προκειμένου να υποστηρίξουν το αίτημα-πρόταση για την ίδρυση 8 νέων σχολείων στην επ. Πεδιάδος. Τον επόμενο χρόνο και συγκεκριμένα τον Απρίλιο του 1875 οι προσπάθειές τους καρποφόρησαν και τα μαθήματα ξεκίνησαν στις 21 Απριλίου 1875, με πρώτο δάσκαλο τον Παύλο Ν. Τυλιανάκη (2). Σ’ αυτό φοιτούσαν οι μαθητές της περιφέρειας δηλ. από τα χωριά Έμπαρο, Ξενιάκο, Κατωφύγι, Μηλιαράδω, Θωμαδιανώ, Μάρθα και Καραβάδω.
Το διδακτήριο
Το 1889 το ιδιωτικό οίκημα που στέγαζε το σχολείο πουλήθηκε και έτσι οι κάτοικοι ανοικοδόμησαν τον ερειπωμένο ναό της Παναγίας ο οποίος αποπερατώθηκε το 1890 και στέγασε το σχολείο. Στο Δημοτικό Σχολείο Εμπάρου δίδαξε κατά τα πρώτα έτη της λειτουργίας του ο αγωνιστής της κρητικής ελευθερίας Παύλος Τυλιανάκης, πρωτότοκος γιος του οπλαρχηγού Νικ. Τυλιανάκη ή Παπίτσα, μετέπειτα δήμαρχος Παναγιάς. Το αρχικό κτήριο είχε ανοικοδομηθεί μεπροσωπική εργασία και δαπάνη των κατοίκων, οι οποίοι και το επισκεύαζαν όποτε υπήρχε ανάγκη (3). Σε έλεγχο για την κατάσταση των διδακτηρίων που πραγματοποίησε ο επίσκοπος Χερρονήσου Διονύσιος πληροφορεί την εφορία ότι στο Δήμο Παναγιάς το σχολείο που έχει ανάγκη επισκευής είναι της Εμπάρου (4). Πληροφορίες για το Δημοτικό Σχολείο της Εμπάρου αντλούμε από το λεύκωμα ιστορίας του που συνέγραψε ο δάσκαλος Ζαχαρίας Πλαγιωτάκης (5) : «…Κατά την επανάστασιν του 1889 το Σχολείον έκλεισεν μετά δε την παύσιν των εχθροπραξιών επανήρχισεν. Κατά το τέλος του 1889 το οίκημα του Σχολείου επωλήθη και ανοικοδομήθη εκτός του κέντρου του χωρίου και επί του ηρειπωμένου ναού της Παναγίας νέον το οποίον απεπερατώθη κατά το έτος 1890…». Από το 1890 το σχολείο στεγάστηκε στον ανακαινισμένο ναό της Κάτω Κεράς, στην Έμπαρο όπως μας πληροφορεί ο Ζ. Πλαγιωτάκης: «…Τον ερειπωμένον τούτον ναόν της Κάτω Κεράς ανοικοδόμησαν οι χριστιανοί και τον μετέβαλον εις σχολείον από του έτους 1890. Μέχρι σήμερον εις το σχολείον αυτό εμαθήτευσαν όλοι οι μαθηταί και των επτά χωρίων της Εμπάρου (6), διότι τότε τα άλλα χωριά δεν είχον σχολεία. Εξ’ αυτού εξήλθον πολλοί που διέπρεψαν αργότερον εις τα γράμματα και τας επιστήμας και κατέλαβον αρίστην θέσιν εις την κοινωνίαν και την Πολιτείαν ».
Το Σχολείο μέσα από τις εκθέσεις των επιθεωρητών (1876-1896) – Η άτακτος φοίτηση χαίνουσα πληγή της εκπαίδευσης και τροχοπέδη στην πρόοδο των μαθητών
Το σχολ. έτος 1876 είχε 45 μαθητές σε 8 τάξεις: 2 στο συνδιδακτικό, 5 στο αλληλοδιδακτικό και μία βοηθητικών μαθημάτων η οποία αντιστοιχούσε στο προκαταρκτικό. Δάσκαλος ήταν ο Παύλος Τυλιανάκης. Από επιστολή του Π. Τυλιανάκη προς τη Δημογεροντία πληροφορούμαστε ότι (7): «…υπάρχει και εν τη περιφερεία ταύτη της επαρχίας Πεδιάδος Σχολείον, έχον ειδικόν κατάστημα ιδρυμένον δαπάνη των κατοίκων των της περιφερείας Εμπάρου χωρίων, ευρυχωρότατον μεν καταλληλότατον και κανονικότατον…». Στη συνέχεια ο Π. Τυλιανάκης αναφέρει ότι φοιτούν 45 μαθητές, ενώ υπάρχουν άλλοι 50 που έχουν τη νόμιμη ηλικία, αλλά, οι γονείς τους δεν μερίμνησαν να τους εγγράψουν «όντες μακράν του να εννοήσωσιν οπόσα μεγάλα καλά και ωφέλιμα προέρχονται εκ μόνης αυτής της παιδείας». Το σχολ. έτος 1880-81 υπηρετεί ο Π. Συγκελάκης. Το σχολείο επιθεώρησε ο Ζ. Πασχαλίδης, ο οποίος βρήκε το διδακτήριο σε πολύ καλήκατάσταση, να διαθέτει όλα τα αναγκαία εποπτικά μέσα, οι 18 παρόντες (22 εγγεγραμμένοι) με τη συνεχή επιμέλεια του δασκάλου παρουσίασαν πρόοδο (8). Κατακρίνεται όμως η αφοιτησία: «… η μισαρά ήτις και εν Παναγιά ως ερρέθη εδείχθη ατάκτου των μαθητών φοιτήσεως». Το 1881-82 υπηρετεί ο Π. Συγκελάκης. Οι φοιτώντες μαθητές ήταν 20 ενώ οι 17 που παρέστησαν στις εξετάσεις δεν είχαν την απαιτούμενη πρόοδο αν και ο δάσκαλος εργάστηκε « μετά ζήλου», σύμφωνα με τον επιθεωρούντα Κ. Δρακάκη (9). Αιτία οι πολλές απουσίες των μαθητών. Οι κάτοικοι αντιδρώντας στις παραινέσεις εφόρων και δασκάλου, απέσυραν τα παιδιά τους από το σχολείο εκδικούμενοι μ’ αυτόν τον τρόπο το δάσκαλο! Το σχολ. έτος 1882-83 διδάσκει, με μισθό 200 γρόσια, ο Τυλιανάκης Ιωάννης δευτερότοκος γιος του Νικ. Τυλιανάκη, οπλαρχηγού Πεδιάδος, επίσης οπλαρχηγός στις επαναστάσεις των ετών 1878, 1889,1897-98. Η αδιαφορία των γονέων με συνέπεια την αφοιτησία των μαθητών ήταν η αιτία κατάργησης του σχολείου από την Τμηματική Εφορεία, στις 5/7/1883 (10). Στις 21-08-1883 Ιερείς Δημογέροντες της Εμπάρου ζητούν από την Εφορία (11) «… ίνα ευαρεστηθή να διορίση διδάσκαλον τον κ. Παύλον Συγκελάκη εκ του χωρίου Παναγιάς, ο οποίος και άλλοτε υπήρξε καλώς…». Η Δημογεροντία, διά του Μητροπολίτη Μελετίου όπως φαίνεται στο τέλος του εγγράφου, θέτει ως προαπαιτούμενα για την επαναλειτουργία του καταργηθέντος σχολείου, την επισκευή του Διδακτηρίου και την προσέλευση μαθητών απ’ όλα τα χωριά της περιφέρειας: « Να προσκληθώσι διά του Θεοφ. Αγ. Χερρονήσου να επισκευάσωσι την Σχολήν, ν’ αποστείλλωσι μαθητάς εξ’ όλων των χωρίων της περιφερείας και κατόπιν θα διορισθή διδάσκαλος». Η Δημογεροντία εισάκουσε την έκκληση των δημογερόντων Εμπάρου και διόρισε τον Συγκελάκη Παύλο (από την Παναγιά), αφού όμως οι κάτοικοι εκπλήρωναν τους όρους που έθεσε ο Μητροπολίτης Μελέτιος: οι κάτοικοι έπρεπε να επισκευάσουν το Διδακτήριο και να φοιτήσουν μαθητές απ’ όλα τα χωριά της περιφέρειας (12). Οι απουσίες στο συγκεκριμένο σχολείο υπήρξαν ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα καθ’ όλη τη διάρκεια λειτουργίας του. Τα επόμενα έτη υπηρετούν οι : Κατζιλάκης Κων/νος από την Έμπαρο 1884-85 με μισθό 300 γρόσια (ο μισθός μειώθηκε το επόμενο έτος στα 250). Αρχές του διδ. Έτους οι κάτοικοι διόρθωσαν τις ελλείψεις του διδακτηρίου και ζητούν από την Εφορία το διορισμό του Κατζιλάκη (13): «Συμορφωθέντες συμφώνως της σταλείσης εγκυκλίου υμών, διορθώσαμεν τας ελλείψεις της σχολής μας. Όθεν παρακαλούμεν ίνα ευαρεστούμενη η εφορεία αύτη διορίση τον ζητηθέντα δι’ αναφοράς μας διδάσκαλον κ. Κωνσταντίνον Κατζιλάκην». Το σχολ. έτος 1884-85 εγγράφονται 28 αγόρια, δάσκαλος ο ομοχώριος Κ. Κατζιλάκης (14). Οι μαθητές προέρχονται από Έμπαρο 8, Μηλιαράδω 8, Κατωφύγι 3, Ξενιάκω 4, Αφρατί 2 και Θωμαδιανώ 2.(Δεν υπάρχει ένδειξη σε έναν μαθητή). Αρχές του 1886-87 οι δημογέροντες, Έφοροι & ιερείς, ζητούν να αντικατασταθεί ο Κατζιλάκης επειδή βρίσκεται « εις αδιάλλακτον έριδα μετά του Γ. Σπανογιαννάκη (15)». Aπό το 1885-89 υπηρετεί ο Χετζάκης Ιωάννης από το γειτονικό χωριό Ξενιάκω. Το σχολ. έτος 1885-86 εγγράφονται 29 μαθητές στις τάξεις Α (10), Β (7), Γ (8) και Δ (4) μαθητές. Δάσκαλος υπηρετεί ο Ι. Χετζάκης από τον Ξενιάκω (16). Το σχολείο επιθεωρεί ο Ι. Χρονίδης επαινώντας το δάσκαλο, ο οποίος αν και μεταχειρίστηκε την παλαιά μέθοδο διδασκαλίας είχε καρποφόρα αποτελέσματα (17). Το επόμενο έτος (1886-87) υπηρετεί ο ίδιος δάσκαλος (Χετζάκης) και εγγράφονται 26 μαθητές (18). Το σχολείο επιθεωρεί ο Ι. Χρονίδης, ο οποίος επαινεί εκ νέου το δάσκαλο Χετζάκη για: «το ευάρεστον αποτέλεσμα, τον ευμέθοδον του διδασκάλου τρόπον διδασκαλίας, τη φιλοπονία, την ευσυνειδησία και την αφοσίωσή του (19) ». Πληροφορίες για τη λειτουργία του σχολείου το σχολ. έτος 1887-88 παίρνουμε από την έκθεση του επιθεωρητή του σχολείου κατά τις θερινές εξετάσεις Αντ. Αρετάκη, ελληνοδιδασκάλου το θέρος του 1888 (20). Ο Αρετάκης επισημαίνει τις πολλές απουσίες των μαθητών καθώς και την ατελή εφαρμογή του προγράμματος, τη μέθοδο διδασκαλίας και την κακή εφαρμογή της « Νέας Μεθόδου » από το δάσκαλο του σχολείου Ιωάν. Χετζάκη. « […] ΣΤ! Έμπαρος Εκ των 28 μαθητών της σχολής ταύτης, εν ή εδίδαξεν ο κ. Ι. Χετζάκης, μόνον οι 23 προσήλθον εις τας εξετάσεις. Και η εφαρμογή του σχετικού προγράμματος και η μέθοδος της διδασκαλίας ενταύθα ήσαν ατελή-ατελέστατα. Παρετήρησα ότι μερικά των μαθημάτων, διδασκόμενα ής τινά τάξιν, επανελαμβάνοντο ταύτα ακριβώς και εις την ανωτέραν ταύτης. Ο δε τρόπος της διδασκαλίας του διδασκάλου τούτου παν άλλο ή νέα μέθοδος δύναται να ονομασθή. Εκ των τριών μαθητών της ανωτέρας τάξεως οι δύο προεβιβάσθησαν εις την ελληνικήν Σχολήν διά του βαθμού καλώς. Εάν τις υπολογίση τας πολλάς απουσίας των μαθητών της Σχολής ταύτης, θα συμπεράνη ότι ουδέ οι ημίσεις εκ των 28 θα ήσαν παρόντες εις τα καθ’ εκάστην μαθήματα. Αι απουσίαι των πλείστων ανέρχονται από 50-200. Τοιαύτα, Κύριοι, τα αποτελέσματα των υπ’ εμοί γινομένων εξετάσεων εν ταις ανωτέρω Σχολαίς». Τρία χρόνια αργότερα το σχολ. έτος 1890-1891, μας πληροφορεί ο Δ. Χαιρέτης (21).
«…Εις το της Εμπάρου ενεγράφησαν 39, προσήλθον 35, απολύσιμοι 5, διδάσκαλος Κωνσταντίνος Κατζιλάκης, πρόοδος λίαν καλή (9)…». Το 1893-94 υπηρετεί ο Κ. Κατζιλάκης. Εγγράφονται 29 αγόρια και ένα κορίτσι, στις τάξεις Δ(4), Γ (3), Β (9) και Α(14). Οι πολλές απουσίες των μαθητών είναι το σημαντικότερο πρόβλημα του σχολείου σύμφωνα με τον αντιπρόσωπο της Εφορίας Ι. Τσαγκαράκη, ο οποίος επιθεώρησε το σχολείο το θέρος του 1895. Προτείνει μάλιστα, για τον περιορισμό του φαινομένου την επιβολή μικρού προστίμου στους γονείς εκείνους που δεν θα έστελναν τα παιδιά τους τακτικά στο σχολείο (22): «…καλόν θα ήτο, κατά την εμήν γνώμην, εάν η Σεβ. Εφορεία συνεννοείτο μετά της Διοικήσεως, όπως αύτη διατάξη τον Δήμαρχον να επιβάλλη μικρόν τι πρόστιμον εις εκείνον όστις δεν ήθελε να στέλλη το παιδίον του εις το σχολείον τακτικώς. […]». Το 1895-96 εγγράφονται 50 παιδιά (45 αγόρια και 5 κορίτσια). Εγγράφονται στις τάξεις Δ(6), Γ (4), Β (3) και Α (37). Το Μάρτιο του 1896 έχουμε 36 εγγραφές και αφορούν όλες αγόρια. Τα κορίτσια εγκατέλειψαν τη φοίτηση ή δεν φοίτησαν καθόλου (23). Το επόμενο σχολ. έτος 1896-97 εγγράφονται 27 μαθητές όλοι αγόρια στις τάξεις Δ(5), Γ(1), Β (2) και Α(19). Δάσκαλος ο Κ. Κατζιλάκης (24).
Κρητική Πολιτεία
Το σχολείο σταμάτησε τη λειτουργία του κατά τη διάρκεια της επανάστασης των ετών 1897-98 και επαναλειτούργησε το 1899. Ο δάσκαλος του Δημοτικού Σχολείου Εμπάρου Ιωσήφ Κ. Κονδυλάκης αναφέρει στις 17-11-1899 ότι το διδακτήριο είναι κτήμα των κατοίκων των χωριών Εμπάρου, Μηλιαράδων, Ξενιάκου και Κατωφυγίου, με καλή στέγη, παράθυρα με καλά κανάτια αλλά χωρίς τζάμια και ασανίδωτο πάτωμα. Τα μόνα έπιπλα που βρήκε στο σχολείο ήταν ένα τραπέζι δυο μελανοπίνακες και δυο γεωγραφικούς χάρτες (25). Οι μεταβολές του σχολείου επί Κρητικής Πολιτείας ήταν οι παρακάτω : Ιδρύθηκε ως 1/τάξιο 11/87/7-10-1899, ως αδιαίρετο 78/51/15-9-1900, ως ημιημ. Εμπάρου –Μάρθας, καταργουμένου του γραμματοδιδασκαλείου 87/66/7-11-1900. Ιδρύθηκε σαν αδιαίρετο 103/67/3-9-1901, ως Β/θμιο αδιαίρετο αρρένων και Β/θμιο παρθεναγωγείο41/42/28-7-1903. Προήχθη το αρρεναγωγείο εις διηρημένο 2/τάξιο 589/47/15-9-1908. Μέχρι το σχολ. έτος 1908-09 λειτούργησε σαν τετρατάξιο. Από το σχολ. έτος 1909-10 προστέθηκε η Ε΄ τάξη και έγινε Ανώτερο (147/58/14-9-1909), ενώ το 1911-12 προστέθηκε η Στ΄, καταργήθηκε το Παρθεναγωγείο και συγχωνεύτηκε με το Αρρεναγωγείο δημιουργώντας το Ανώτερο Δημοτικό Σχολείο Εμπάρου το οποίο λειτούργησε ως 2/τάξιο μεικτό 102/51/30-7-1911. Ιδρύθηκε ανώτερο 79/66/14-9-1912.
Το Δημοτικό Σχολείο της Εμπάρου μέσα από το Μαθητολόγιο (1899-1913)
Το σχολ. έτος 1899-1900 εγγράφονται στο σχολείο 52 μαθητές. Το σχολ. έτος 1900-1901 εγγράφονται 50 μαθητές, στις τάξεις : Α (24), Β (14), Γ (7) και Δ (5 ). Η προέλευση των μαθητών ήταν από τα χωριά: Μηλιαράδω 22 μαθητές, Ξενιάκω 13, Έμπαρο 6, Θωμαδιανό 4 και Κατωφύγι 4 μαθητές. Επίσης φοιτούσε ένας μαθητής από τον οικισμό Καραβάδω. Ο μικρός αριθμός των μαθητών από την Έμπαρο, οικισμό μεγαλύτερο από Ξενιάκω και Μηλιαράδω και εκείνη την περίοδο, ερμηνεύεται από το γεγονός ότι η Έμπαρος είχε λίγους χριστιανούς κατοίκους, αφού λόγω των ευφόρων εδαφών της κατοικούνταν από Τουρκοκρήτες, οι οποίοι εγκατέλειψαν την Έμπαρο μετά την επανάσταση του 1897-98 και την έλευση του νέου καθεστώτος της αυτονομίας. Θα εποικισθεί με χριστιανούς τα αμέσως επόμενα έτη. Το σχολ. έτος 1901-1902 εγγράφονται 65 μαθητές στις τάξεις : Α 31 μαθητές, Β 13 μαθητές, Γ 13, και Δ 8 μαθητές (26). Η προέλευση των γονέων είναι από τους οικισμούς : Μηλιαράδω 26 μαθητές, Ξενιάκω 16 μαθητές, Κατωφύγι 8, Έμπαρο 7, Θωμαδιανώ 5 και Αφρατί 3 μαθητές. Το σχολ. έτος 1902-03 εγγράφονται 62 μαθητές στις τάξεις : Α 17 μαθητές, Β 14, Γ 18 και Δ 9 μαθητές. Σε 8 μαθητές υπάρχει η ένδειξη «έμεινε εν τη ιδία τάξη». Το σχολ. έτος 1903-4 εγγράφονται 70 μαθητές στις τάξεις : Α 29, Β 8, Γ 16 και Δ 17 μαθητές. Σε 21 μαθητές υπάρχει η ένδειξη «διετής». Το σχολ. έτος 1904-05 εγγράφονται 77 μαθητές στις τάξεις : Α 37, Β 12, Γ 13, Δ 12. Σε 31 μαθητές υπάρχει η ένδειξη ‘διετής’. Δάσκαλος είναι ο Δημ. Καπετανάκης. Το σχολ. έτος 1905-06 εγγράφονται 78 μαθητές στις τάξεις : Α 34, Β 21, Γ 12 και Δ 11 μαθητές. Το σχολ. έτος 1906-07 εγγράφονται 78 μαθητές στις τάξεις : Α 43, Β 15, Γ 14, Δ 6 μαθητές. Δάσκαλος είναι ο Δημήτριος Αμαριωτάκης από τη Φουρνή Μεραμπέλου. Το σχολ. έτος 1907-08 εγγράφονται 88 μαθητές στις τάξεις : Α 39, Β 18, Γ 16 και Δ 14 μαθητές. Η προέλευση των μαθητών είναι από τους οικισμούς : Μηλιαράδω 25, Ξενιάκω 26, Έμπαρο 19, Κατωφύγι 11 μαθητές, και Θωμαδιανώ 8 μαθητές. Το σχολ. έτος 1908-09 εγγράφονται 93 μαθητές, στις τάξεις : Α 38, Β 14, Γ 22 και Δ 11μαθητές. Σε 22 άτομα υπάρχει η ένδειξη ‘διετής’. Δάσκαλος είναι ο Γ. Ε. Σεμερτζάκης. Το σχολ. έτος 1909-10 στο σχολείο εγγράφονται 116 μαθητές. Το σχολείο λειτουργεί ως Ανώτερο αφού προστέθηκε η Ε΄ τάξη. Δάσκαλος είναι ο Ζαχαρίας Πλαγιωτάκης. Οι μαθητές εγγράφονται στις τάξεις: Α 45, Β 16, Γ 15, Δ 21 και Ε 13 μαθητές. Οι 30 είναι ‘διετείς και οι περισσότεροι απ’ αυτούς στην Α΄ τάξη. Το σχολ. έτος 1910-11 εγγράφονται 109 μαθητές, στις τάξεις : Α 47, Β 10, Γ 15, Δ 12 και Ε 22 μαθητές (οι 5 προέρχονται από το Δημ. Σχολ. Μάρθας). Το σχολ. έτος 1911-12 συγχωνεύεται το Παρθεναγωγείο με το Αρρεναγωγείο και ο αριθμός των εγγεγραμένων μαθητών & μαθητριών φτάνειτους 199. Εγγράφονται στις τάξεις : Α 103 !, Β 25, Γ 17, Δ 16, Ε 26 και ΣΤ 13. Οι 40 μαθητές & μαθήτριες της Α΄ τάξης επαναλαμβάνουν την τάξη. Το σχολ. έτος 1912-13 εγγράφονται 167 μαθητές στις τάξεις : Α 67, Β 22, Γ 21, Δ 15, Ε 13 και ΣΤ 7 μαθητές. Οι 55 μαθητές είναι διετείς στη συντριπτική τους πλειοψηφία από την Α΄ τάξη. (Σημ. Μόνο για τους 151 μαθητές υπάρχει ένδειξη τάξης ). Τα επόμενα χρόνια ο αριθμός των μαθητών ήταν : 1913-14 μαθητές 140, 1914-15 μαθητές 157, (από το 1913-15 δάσκαλος ο Β. Βασιλάκης).
Η ίδρυση σχολείων στα χωριά Μηλιαράδω (1915), Κατωφύγι (1917) και Ξενιάκω (1924) μειώνει τους μαθητές του σχολείου και κατά συνέπεια την οργανικότητά του – Οι μεταβολές του από το 1913 μέχρι σήμερα
Το σχολ. έτος 1915-16 107 (Δάσκαλος Z. Πλαγιωτάκης ), 1916-17 119 , 1917-18 149. Το 1918 λειτουργεί μόνο αρρεναγωγείο και ο αριθμός των μαθητώς μειώθηκε στους 82 ενώ το 1919-20 στους 79, με την ίδρυση των Δημοτικών Σχολείων Μηλιαράδω (1915) και Κατωφυγίου (1917). Το Δημοτικό Σχολείο Εμπάρου υποβιβάστηκε σε 2/τάξιο 302/3-9-1915. Διαιρέθηκε σε 1/τάξιο αρρεναγωγείο και 1/τάξιο θηλέων 158/25-8-1916. Το 1915 το Σχολείο υποβιβάστηκε σε διτάξιο λόγω μείωσης του αριθμού των μαθητών του Δ.Σ. Εμπάρου επειδή ιδρύθηκε σχολείο στο γειτονικό χωριό Μηλιαράδω (27). Κατά το 1921 προάγεται το αρρεναγωγείο σε διτάξιο και το σχολείο λειτουργεί ξανά ως 3/τάξιο. Το 1924 το αρρεναγωγείον υποβιβάστηκε σε 1/τάξιο διότι ιδρύθηκαν δύο νέα σχολεία στην περιφέρεια, του Κατωφυγίου (28) και του Ξενιάκου (29). Από το 1924 μέχρι σήμερα το Σχολείο λειτουργεί ως 2/τάξιο.Υποβιβάστηκε σε 1/τάξιο 363/19-11-1925. Το 1926 συγχωνεύτηκε το αρρεναγωγείο και το θηλέων σε 2/τάξιο μεικτό 362/14-10-1926. Η αστυφιλία είχε τις αρνητικές της επιπτώσεις και στο σχολείο της Εμπάρου. Ο αριθμός των μαθητών μειώθηκε δραματικά και η Πολιτεία αποφάσισε την κατάργηση των περιφερειακών σχολείων και τη σύμπτηξή τους στο Δημ. Σχολείο Εμπάρου το οποίο θα λειτουργούσε ως 3/θέσιο, ευελπιστώντας στην παροχή καλύτερης παιδείας σε μια περιοχή που η απόσταση ανάμεσα στα χωριά είναι ελάχιστη και συνεπώς η ταλαιπωρία μετακίνησης των μαθητών μικρή μπροστά στο προσδοκώμενο όφελος. Το 1983 τα 1/θέσια σχολεία Κατωφυγίου, Μηλιαράδω και Ξενιάκω συγχωνεύτηκαν με της Εμπάρου. Η ιστορία δηλαδή επέστρεψε στις αρχές του 20ου αιώνα με τα παιδιά από τους γειτονικούς οικισμούς να φοιτούν στο κεντρικότερο σχολείο, και τη νοοτροπία των κατοίκων να μην αλλάζει. Οι κάτοικοι του Μηλιαράδω επί ένα έτος δεν έστελναν τα παιδιά τους στο σχολείο της Εμπάρου (30). Το σχολ. έτος 2012-13 λειτούργησε ως 2/θέσιο με 27 μαθητές. Σήμερα (2016-17 ) λειτουργεί ως 2/θέσιο με 24 μαθητές στις τάξεις Α (5), Β (8), Δ (4), Ε(3) και ΣΤ (4). Οι μαθητές προέρχονται από τα χωριά Έμπαρο (6), Κατωφύγι (7), Μιλλιαράδω (5), Ξενιάκω (3) και Θωμαδιανώ (3) μαθητές (31).
* Ο Μανόλης Κ. Μακράκης είναι διδάκτορας του Παν/μείου Ιωαννίνων, συγγραφέας και Δ/ντής Α/θμιας Εκπ/σης νομού Λασιθίου
Παραπομπές (μικρά γράμματα)
1. ΑΔΗ ΚΑ 2 –ΑΑ 078 – 380/26-01-1874: Έγγραφο των κατοίκων Εμπάρου και Μηλιαράδω προς τη Δημογεροντία Ηρακλείου .
2. ΑΔΗ ΚΑ 2- ΑΑ 098 – 826/27-08-1875 : Έγγραφο των Εφόρων της Σχολής Εμπάρου, προς τη Δημογεροντία Ηρακλείου & Αρχείο Δημογεροντίας Ηρακλείου. Έγγραφο της 24ης /3/1876, χωρίς αριθμό καταχωρήσεως.
3. Α.Δ.Η.,φάκελος του 1884 .Έγγραφο της 9ης /9/1884,αριθ. καταχώρ. 108.
4. ΑΔΗ 2.4/7-281/17-09-1884
5. Πλαγιωτάκη Ζαχαρία, ‘Ιστορία του χωρίου Έμπαρος’ , ανέκδοτη εργασία
6. Τα επτά χωριά της Εμπάρου ήταν: Μηλιαράδω, Ξενιάκος, Κατωφύγι, Αφρατί, Θωμαδιανώ, Μάρθα και Καραβάδω.
7. ΑΔΗ.2.4/3-5/24-03-1876
8. ΑΔΗ 2.4/4-133/27-08-1881
9. ΑΔΗ 2.4/5-358/24-08-1882
10. ΑΔΗ 2.4/6-212/19-07-1883 & ΑΔΗ 2.4/6-210/23-07-1883 Ο Ι. Τυλλιανάκης ζητά οδηγίες για το πρακτέον. Το σχολείο όμως με απόφαση του Μητροπολίτη Τιμοθέου είχε καταργηθεί από τις 5 του ίδιου μήνα (ΑΔΗ 2.4/6-209/05-07-1883)
11. ΑΔΗ 2.4/6-264/21-08-1883 Ιερείς Δημογέροντες της Εμπάρου για κάλυψη θέσης δασκάλου από Π. Συγκελάκη.Το έγγραφο υπογράφουν οι: Εμμαν. Μιλιαράς, Ιερεύς Ιωάννης Χουζουράκης, Φιλάρετος ιερεύς, Παπά Νικόλαος, Γεώρ. Σπανογιαννάκης, Γεώργ. Δασκαλάκης. Περογιαννάκης, Ιωάν. Δασκαλάκης
12. ΑΔΗ 2.4/6-264/21-08-1883 Ιερείς Δημογέροντες της Εμπάρου για κάλυψη θέσης δασκάλου από Π. Συγκελάκη. Σημείωση Δημογεροντίας η οποία θέτει ως προαπαιτούμενα την επισκευή του Διδακτηρίου και προσέλευση μαθητών απ΄ όλη την περιφέρεια.
13. ΑΔΗ 2.4/7-237/09-09-1884 Δ.Σ. Εμπάρου. Διορθώθηκαν οι ελλείψεις του διδακτηρίου . Να σταλεί δάσκαλος ο Κατζιλάκης
14. ΑΔΗ 2.4/7-416/01-10-1884. Ο Κων/νος Κατζιλάκης ήταν γαμπρός (άνδρας της κόρης του Αργυρής του οπλαρχηγού Νικ. Τυλιανάκη (Παπίτσα). Η καταγωγή του Κατζιλάκη ήταν από το Αφρατί. Η οικογένειά του είχε εγκατασταθεί στην Έμπαρο περί το 1870 αφού αγόρασε την περιουσία ενός Τούρκου. Ο Κ. Κατζιλάκης γεννήθηκε στην Έμπαρο. Γιος του ήταν ο γιατρός Μενέλαος Λυγνός. Ο Κατζιλάκης άλλαξε το επώνυμο του γιου του σε Λυγνός. Ο Κ. Κατζιλάκης πέθανε το 1936.
15. ΑΔΗ 2.4/8-323/03-09-1886 Δημογέροντες Εμπάρου Να μετατεθή ο Κατζιλάκης έριδες με Γ. Σπανογιαννάκη
16. ΑΔΗ 2.4/9-258/10-03-1886.
17. ΑΔΗ 2.4/4α-273/24-08-1886
18. ΑΔΗ 2.4/10-108/22-03-1887
19. ΑΔΗ 2.4/4α-285/19-08-1887
20. ΑΔΗ 2.4, 11-439/29-08-1888. Έκθεση εξετάσεων δημοτ. Σχολείων Κουνάβων, Ινίου, Αγιών Παρασκιών, Εμπάρου, Αγίου Βασιλείου και ΄Πατσιδέρου συνταχθείσα από τον εκπρόσωπο της Τμηματικής εφορείας Αντ. Αρετάκη.
21. ΑΔΗ 2.4 12β-160/31 Ιουλίου 1891 επιθεωρήσεως των δημοτικών σχολείων Πεδιάδος και του Αρκαλοχωρίου από τον ελληνοδιδάσκαλο Αρχιμανδρίτη Διονύσιο Χαιρέτη.
22. ΑΔΗ 2.4/13α-88/20-08-1895 Έκθεση για τις εξετάσεις Ιουνίου 1895 των σχολείων Θραψανού, Εμπάρου, Παναγιάς, Καστελλίου και Ξυδά συνταχθείσα υπό του Ιωάννου Ν. Τσαγκαράκη αντιπροσώπου της Εφορίας εκ Μοχού.
23.ΑΔΗ 2.4/31-03-1896.
24. ΑΔΗ 2.4/14-344/30-09-1896.
25. Το με ημερ/νία 17-11-1899 έγγραφο του δασκάλου του σχολείου Εμπάρου ‘Περί του διδακτηρίου του Σχολείου’ ΙΑΚ, Ανωτέρα Διεύθυνσις της Παιδείας, φάκελλος έτους 1899
26. Στα επαγγέλματα των γονέων κυριαρχεί ο γεωργός (40 μαθητών), ποιμήν (4), ξυλουργός (2 μαθ., ένας πατέρας), και από ένας στα επαγγέλματα : παντοπώλης, αγροφύλαξ, οινοπώλης, βαφεύς, κτίστης, εργάτης, σιδηρουργός, υποδηματοποιός, επαίτης ! και ανθρακεύς (ο Ταποκάκης, έκοβε πρίνους από τα Λασιθιώτικα βουνά τους έκαιγε σε καμίνι κάνοντάς τους κάρβουνα, τα οποία στη συνέχεια πουλούσε. Πολλά αιωνόβια δέντρα των Λασιθιώτικων βουνών καταστράφηκαν κ΄ εκείνα τα χρόνια από την υλοτόμηση).
27.Το Δημοτικό σχολείο Μηλιαράδων ιδρύθηκε ως κοινό 302/3-9-1915
28.Το Δημοτικό Σχολείο Κατωφυγίου ιδρύθηκε ως κοινό 304/29-12-1917
29.Το Δημοτικό σχολείο Ξενιάκου ιδρύθηκε ως 1/τάξιο μεικτό 63/24-3-1924
30. Ο σπουδαιότερος λόγος ήταν η κατάργηση του σχολείου τους και το γεγονός ότι το Μηλιαράδω είχε περισσότερους μαθητές από την Έμπαρο.
31. Την παροχή των στοιχείων μας έδωσε η κ. Αναθάσια Κοσμόγλου προϊσταμένη του σχολείου Εμπάρου την οποία ευχαριστώ και απ’ αυτήν τη στήλη
