Το τελευταίο ήμισυ του 20ου αι., μετά από ισχυρή πίεση των τοπικών επαναστάσεων, η Οθωμανική Διοίκηση δημιούργησε το θεσμό της Δημογεροντίας με χαρακτήρα τοπικό-διοικητικό.
Οι Δημογέροντες ήταν εκλεγμένοι εκπρόσωποι σε κάθε χωριό με διάρκεια θητείας συνήθως δυο χρόνια. Στις αρμοδιότητές τους ήταν η εκπαίδευση, η εκκλησιαστική και μοναστηριακή περιουσία, οι μικροδιαφορές των χριστιανών, τα ευαγή ιδρύματα και οι ορφανικές τράπεζες.
Σήμερα τα Αρχεία αυτά φυλάσσονται στη Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη και χρονολογικά καλύπτουν το διάστημα 1858-1900.
Εκτός από τη Δημογεροντία του νομού Ηρακλείου, έχει σωθεί και η Δημογεροντία του νομού Λασιθίου, η οποία καλύπτει την περίοδο 1869-1898.*
Στον φάκελο Κ.Α. 2.3 της Χριστιανικής Ορφανικής Τραπέζης (σελίς 38) από το
Αρχείο της Δημογεροντίας το έτος 1878 σώζεται ένας κατάλογος 53 ενοικιαστών των χωριών Επάνω Βιάννος, Αμυρά, Χόνδρος, Αρκαλοχώρι, Καλύβια, Γουρνιά, Πατζιδερός, Δραπέτι, Αλάγνι, Βουτουφού και Μαχαίρα.
Οι ενοικιαστές αυτοί έπαιρναν τις λεγόμενες «ορφανικές περιουσίες» δηλαδή χωράφια, τα οποία ανήκαν σε οικογένειες, στις οποίες ένας από τους δυο γονείς είχε φύγει από τη ζωή και είχαν παιδιά σε μικρή ηλικία. Είχαν ως υποχρέωση να δίνουν ένα χρηματικό ποσό ως ενοίκιο μέσω της Δημογεροντίας στις οικογένειες αυτές, για να έχουν κάποιο εισόδημα. Δυστυχώς δεν έχει εντοπισθεί ο κατάλογος των ορφανών οικογενειών της περιοχής.
Η Αριστέα Γρατσέα είναι Υποψήφια διδάκτωρ Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης,
Εγγονή της Αριστέας και του Προκόπη Βαβουρανάκη με καταγωγή από τον Χόνδρο Βιάννου.
*1 Στέφανος Γρατσέας, Δήμος Παλιανής: τα Κείμενα-ο Τόπος-οι Άνθρωποι, Δήμος Τετραχωρίου,
Ηράκλειο 2002, 109
