Η λέξη άθος είναι κρητική λέξη, άγνωστη στην υπόλοιπη Ελλάδα, που δεν είναι άλλη από τη γνωστή σε όλους μας στάχτη. Από μόνη της η λέξη φαίνεται ότι είναι αρχαία ελληνική, από το αίθος = καύσωνας, φωτιά (ρήμα αίθω = καίω). Συμβαδίζει δε χρονικά η λέξη με την κατά καιρούς χρησιμότητα της, που χάνεται στα βάθη των αιώνων.
Τον άθο λοιπόν που για χιλιάδες χρόνια, οι άνθρωποι, κυρίως της υπαίθρου, τον είχαν στα σπιτικά τους, ποτέ δεν τον πετούσαν, είτε αυτός έβγαινε από τα καιόμενα ξύλα της παρασθιάς, είτε από το μαγκάλι, είτε τον φούρνο. Αν είχαν πάρα πολύ και έπρεπε να τον πετάξουν κάπου, προτιμούσαν το μέρος αυτό να είναι ο κοπρόλακκος, και να ενσωματωθεί με τη κοπριά. Συνήθιζαν να τον μαζεύουν κυρίως οι νοικοκυρές, και να τον φυλάνε σε μια χρηγιά, κυρίως σε ένα γκαζοντενεκέ που του είχαν προσθέσει χερούλι, ή σε κάποια ειδική σακούλα (αθοσακούλα), μέχρι να έρθει η ώρα της χρίσης του.
Με μια σχετική έρευνα λοιπόν γύρω από την αξιοποίηση του άθου, θα πείσει πολλούς το πόσο πολύ πραγματικά χρήσιμος ήταν, ιδιαίτερα σε καταστάσεις επιβίωσης και φτώχειας. Αυτό επειδή έδινε σπουδαίες πρακτικές λύσεις σε πάρα πολλές περιπτώσεις, που πολλές από αυτές αξιοποιούνται και σήμερα από αρκετούς!
Θα αρχίσουμε λοιπόν να απαριθμούμε μια - μια τις περιπτώσεις αυτές χρήσεις του άθου, όπου οι παλιοί έμαθαν από γενιά.
1- Στο κλέφτικο οζό
Όλοι γνωρίζουμε το κλέφτικο αρνί ή κατσίκι της ταβέρνας, οι πρώτοι όμως που χρησιμοποίησαν την τεχνική του κλέφτικου, ήταν οι ζωοκλέφτες, οι κλέφτες και αρματολοί επί τουρκοκρατίας, οι διοργανωτές παλιού ζεύκι κλπ. Οι κλέφτες βέβαια για δικούς τους λόγους, μια και το σφαχτό ήταν ήδη κλεμμένο, και δεν έπρεπε να τους αντιληφθούν οι ιδιοκτήτες τους, αλλά ούτε έπρεπε να αφήσουν και ίχνη! Έτσι είχαν βρει τη λύση, έγδερναν μάνι - μάνι το κλεμμένο οζό, το τύλιγαν έπειτα με την ίδια την προβιά του, αλλά με την τρίχα απέξω, έσκαβαν ένα λάκκο στη γη και εκεί έκρυβαν το σφαχτό. Το σκέπαζαν τρία έως πέντε εκατοστά χώμα, και από επάνω έβαζαν ξύλα και άναβαν φωτιά. Η φωτιά έκαιγε για μια με μιάμιση ώρα περίπου, ανάλογα ίσως και παραπάνω, και τα ξύλα καιόμενα γινόταν άθος, (στάχτη). Η καυτή λοιπόν στάχτη, βοηθούσε στο σωστό ψήσιμο του σφαχτού, το οποίο ξεπέτρωναν στη συνέχεια από τον άθο, αφαιρούσαν το δέρμα και απολάμβαναν ένα υπέροχο γεύμα με το κλέφτικο κρέας! Ότι τυχόν ίχνη υπολειμμάτων, τα πετούσαν όλα στη φωτιά να καούν, που μπορεί κι αυτήν στο τέλος να την πέτρωναν με χώμα!
2- Στις οφτές πατάτες
Αγαπημένο έδεσμα κάποτε αλλά και σήμερα ήταν οι οφτές πατάτες, κυρίως στα παιδιά, αλλά και στους μεγάλους! Είτε στο σπίτι το χειμώνα στο τζάκι, είτε τον Νοέμβρη στα καζανέματα, η πατάτα είχε και έχει πάντα την τιμητική της! Με λεμόνι και αλάτι μόνο, είτε στο πιάτο σαν σαλάτα με ντομάτες και αυγά, η πατάτα η οφτή ήταν ιδιαίτερος μεζές ολκής, και ακόμα πιο αγαπητή ήταν σαν μεζές της ρακής!
Όμως μέσα στον καυτό άθο δεν βάζανε μονάχα πατάτες, βάζανε και αυγά, κάστανα, χαμοκάρυδα, ακόμα και μεγάλα ήμερα βελάνια ή χαρούπια!
3- Στην παραδοσιακή μπουγάδα
Την αλουσά ή αλισίβα, κάποτε οι γυναίκες την είχαν σαν το καλύτερο απορρυπαντικό και όχι μόνο, ήταν παράλληλα απολυμαντικό, αλλά και λευκαντικό που αντικαθιστούσε κάπως την σημερινή χλωρίνη.
Διάλεγαν από την παρασθιά τον καθαρό άσπρο άθο, αλλά ακόμα πιο καθαρό έπαιρναν από τον φούρνο. Τον έπαιρναν με ένα παλαμάκι ή με τη μεγάλη παλάμη (φτιάρι), και τον πήγαιναν για το πλυσταριό. Πριν όμως τον χρησιμοποιήσουν, τον πέρναγαν πρώτα από μια κνισάρα και τον κοσκίνιζαν, για να παραμείνουν εκεί τα καρβουνάκια ξυλάκια κλπ, και τον καθαρό άθο τον ετοίμαζαν για την σκάφη. Τα βρώμικα ή λαδωμένα ρούχα, τα έτριβαν πρώτα με σαπούνι και ζεστό νερό, να τους έτσι κάνουν μια πρό πλυση. Όμως όταν δεν καθάριζαν πλήρως, τα έβαζαν στη μεταλλική σκάφη, και από επάνω άπλωναν την αθοπετσέτα, συνήθως λινή, που κάθε νοικοκυρά φρόντιζε πάντα να έχει στην προίκα της. Αυτή ήταν μια πυκννοϋφασμένη άσπρη πετσέτα με κρόσια, υφασμένη στον αραγαλειό. Επάνω εκεί στην αθοπετσέτα έριχναν τον κοσκινισμένο άθο, και επάνω στον άθο έριχναν λίγο - λίγο το καυτό νερό, που έβραζε στο μαυροτσίκαλο ή μπουγαδοτσίκαλο στη παρασθιά. Τα άφηναν εκεί μισή με μια ώρα, να μαλακώσουν τα ρούχα καλά. Το ίδιο γινόταν και στην λεύκανση, ή στο κανονικό πλύσιμο των ασπρορούχων. Στο τέλος βέβαια τα ξέπλεναν με νερό και σαπούνι, και τέλος με σκέτο νερό, οπότε τα έστυβαν και τα άπλωναν στην απλώστρα. Εκτός που τα ρούχα καθάριζαν και λεύκαιναν πλήρως, γινόταν και πιο αφράτα. Απέφευγαν όμως στα μάλλινα να κάνουν το ίδιο, και να τα έχουν πολλή ώρα μέσα στην αλουσά, για να μην τα κάψει. Έτσι πρακτικά πολλές νοικοκυρές, έκαναν το εξής: Είχαν μεν την μεταλλική σκάφη τους, όπου μέσα εκεί έβαζαν τα ασπρόρουχα που ήταν για πλύσιμο ή για λεύκανση. Μέσα τώρα εκεί στη σκάφη, τοποθετούσαν και μια ψάθινη κανισκάρα, που έβαζαν και εκεί ρούχα, που όμως ήταν τα σκούρα είτε οι μάλλινες μπλούζες τους.
Τώρα, σε αυτήν την κανισκάρα άπλωναν πλέον την αθοπετσέτα, και επάνω εκεί έριχναν τον άθο! Έριχναν λίγο - λίγο το καυτό νερό επάνω στον άθο, και αυτή η δουλειά είχε το εξής νόημα: Μπορούσαν με την ίδια αλουσά να πλύνουν δυο ειδών ρούχα, και τα ασπρόρουχα που ήταν ήδη στη σκάφη μέσα, καθώς αυτά θα μουλιάσουν κανονικά για κάμποση ώρα, αλλά θα περαστεί η τρεχούμενη αλουσά και από τα σκούρα ή μάλλινες μπλούζες που είναι μέσα στην κανισκάρα, όμως χωρίς να παραμείνει για πολύ. Ο λόγος γιατί τα σκούρα και τα μάλλινα δεν χρειάζονται πολύ ώρα στην αλουσά, είτε μην τα ξεβάψουν είτε να μην τα κάψει! Και αυτό επειδή η αλουσά εμπεριέχει αλκαλικό διάλυμα, που είναι και ο λόγος που κάνει και τον καλύτερο καθαρισμό. Κάθε νοικοκυρά όμως, έπρεπε και να ξέρει τον σωστό τρόπο να την αξιοποιήσει. Οι πιο παλιές νοικοκυρές πάντως, συνιστούσαν στις νεότερες να χρησιμοποιούν βρόχινο νερό, αντί το κοινό που είχε πολλά άλατα, για να έχουν καλύτερα αποτελέσματα.
Τα μαλλιά των προβάτων στις κουρές που ήταν λαδωμένα και υποκίτρινα από το μαρόλουπο, ή το λινάρι και το μετάξι που κι αυτά δεν ήταν εντελώς λευκά, τους έκαναν λεύκανση με αλουσά. Επίσης τα πολύ βρώμικα ρούχα, αυτά που ήταν λαδωμένα ή είχαν ρύπους από λιπαρές ουσίες, όπως λάδια στα ρούχα του φαμπρικάρη, γράσο στα ρούχα του μηχανικού ή οδηγού αυτοκινήτων, ρούχα επίσης βρώμικα με παραφίνη, βαζελίνη κλπ, τα περνούσαν κι αυτά από αλουσά στη σκάφη! Ο λόγος που η αλουσά αφαιρεί όλες τις λιπαρές ουσίες είναι που ο άθος περιέχει ανθρακικό κάλιο.
4- Στα κεφτέργια
Την εποχή που η νοικοκυρά είχε στο σπίτι της μούστο για να φτιάξει μουσταλευριά, κεφτεργια ή πετιμέζι, έπρεπε να έχει και ασπρόχωμα για να τον «κόψει» και να καθαρίσει. Όμως αν δεν είχε καθαρό ασπρόχωμα, τότε έπιανε μια δυο φούχτες λευκό και καθαρό άθο από την παρασθιά ή τον φούρνο, τον έβαζε σε ένα άσπρο πανάκι που το έδενε από πάνω με σπάγκο, και καθώς έβραζε μούστος, βουτούσε το πανί με τον άθο πέντε έξη φορές πάνω κάτω, ώσπου να κόψει , η απλώς το άφηνε μέσα για λίγη ώρα.
5-Στα ρεβίθια
Παλιά κάποιες πάλι νοικοκυρές που τα ρεβίθια τους ήταν κακόψητα, τα έβαζαν από βραδύς σε καθαρή αλουσά, και το πρωί τα ξέπλεναν τρίβοντας στα στη φούχτα τους, και ήταν έτοιμα για να τα μαγειρέψουν. Σε αυτή την περίπτωση ο άθος αντικαθιστούσε την σόδα, και τα έκανε πιο αφράτα.
6- Στα διάφορα φυτά και δένδρα σαν λίπασμα
Όλοι οι παλιοί γνώριζαν πως ο άθος είναι το τέλειο λίπασμα, μάλιστα πολλαπλής χρήσης! Έτσι έβαζαν σε όλες τις γλάστρες τους από λίγο, καθώς και γύρω από τα δένδρα τους. Εκτός που δεν εμφανιζόταν έντομα, το χώμα γινόταν πιο αφράτο, και πλούσιο σε ιχνοστοιχεία, αφού ο άθος περιέχει μαγνήσιο, μαγγάνιο, θείο νάτριο κάλιο πυρίτιο χαλκό κλπ. Ο κύκλος με άθο γύρω από ένα δένδρο, δεν επέτρεπε σε έντομα όπως κάμπιες μυρμήγκια κλπ να ανέβουν επάνω, παράλληλα καταπολεμούσε και τους μύκητες. Όμως πέρα αυτού, στο κόπρισμα της ελιάς που έριχναν ένα ή μισό σακί κοπριά σε κάθε ελιά αν ήταν πουλάδα, κι αν ήταν πολύ μεγάλη δυο ή τρία σακιά, εκείνοι που γνώριζαν, ήξεραν πως το δέντρο δεν μπορεί να αξιοποιήσει πλήρως την σκέτη κοπριά, αν δεν είχε πέσει επάνω της και στάχτη!
Η στάχτη περιέχει διοξείδιο του άνθρακα, που δεσμεύεται από μικροοργανισμούς, η ανάπτυξή των οποίων στη συνέχεια ενισχύεται από τον άθο, και έτσι η γης πλέον γίνεται πιο αφράτη. Οι παλιοί φυσικά δεν γνώριζαν το λόγο, όμως γνώριζαν πολύ απλά πως αν πετάξουν άθο στη κοπριά επάνω, όπου τυχόν έχουν κοπρίσει ελιές, αυτό μόνο καλό τους κάνει! Και σήμερα ακόμα πολλοί που καίνε τα κλαδιά από τις ελιές τους, μετά το κάψιμο όλο τον άθο που έχει βγεί, τον μοιράζουν στα δένδρα τους.
7- Για τις αγκινάρες
Ακόμα και σήμερα βλέπουμε πολλούς παλιούς να ρίχνουν μπόλικο άθο γύρω από τις αγκιναριές τους ή και επάνω στα φύλλα, και εμείς απορούμε γιατί να το κάνουν αυτό! Όμως τώρα πια θα ξέρουμε και εμείς, γιατί εκεί που κάποιος έχει ρίξει άθο, δεν θα πλησιάσουν σαλιγκάρια ή κάμπιες και όλα τα άλλα βλαβερά έντομα! Πέραν του ότι γίνεται και μια πολύ καλή λίπανση φυσικά! Αργότερα που θα ζεστάνει ο καιρός, θα ρίξει και ένα πασπάλισμα πάλι με τι σκόνη του άθου επάνω στα φύλλα και στον καρπό σε όλες τις αγκινάρες για την μελίγκρα, όχι μονάχα στις αγκινάρες, αλλά σε όλα τα φυτά, όπως ντομάτες μελιτζάνες, και όποια τυχόν άλλα θα έχουν πιάσει μελίγκρα. Να μην πούμε πως κάποιοι για να κόψουν τη ροή των στρατιών από μυρμήγκια που έρχονται από το διπλανό οικόπεδο για την αυλή τους, έκαναν μια γραμμή μακριά και κόντρα στην πορεία τους με άθο, και τα μυρμήγκια σε καμία περίπτωση δεν μπορούσαν να διαπεράσουν αυτή τη γραμμή! Έτσι ησύχαζαν μια και καλή!
8- Για τα ζιζάνια
Ο άθος είναι σε θέση ακόμα κα να μην επιτρέπει να φυτρώνουν διάφορα ψιλά ζιζάνια όπως ξυνίδες, και διάφορα άλλα ψιλόχορτα. Εκεί που έχουμε φυτέψει για παράδειγμα τα κρεμμύδια τα σκόρδα ή τις πατάτες μας, αν επάνω στην κοπριά ρίξουμε και άθο, τότε δεν θα φυτρώσουν ζιζάνια. Εκτός αυτού θα αφρατέψει και το χώμα, και επίσης στον πατατιώνα δεν θα αναπτυχθεί ο γνωστός πριτσίκουρας, το σκαθάρι που καταστρέφει τις πατάτες.
9- Για τη διατήρηση των σπόρων
Όταν ήθελαν να διατηρήσουν σπόρια διάφορα και να μη μαμουνιάσουν, στα βάζα μέσα που τα είχαν έβαναν άθο, που ως γνωστόν η συνύπαρξη άθου και εντόμων είναι αδύνατη! Βέβαια το ίδιο έκαναν και στις πατάτες κάτω από το κρεβάτι που συνήθιζαν να τις αποθηκεύουν, αντί πατατόσκονης τις πασπάλιζαν με άθο. Οι πατάτες δεν χαλούσαν και δεν σάπιζαν για κάμποσο καιρό.
10- Για τις ψείρες των παιδιών
Όταν τα παιδιά είχαν ψείρες, οι μανάδες τους έβαζαν άθο στα μαλλιά τους και τα ανακάτευαν, έκαναν λίγο μασάζ, και οι ψείρες όπου φύγει - φύγει! Μετά ένα τίναγμα να φύγει ο άθος και το πρόβλημα λύθηκε!
11- Στις κουτσουλιές, και άλλες άσχημες μυρουδιές
Οι κότες που κάποτε δεν έλειπαν από τις αυλές των σπιτιών, ενίοτε την γέμιζαν και με κουτσουλιές! Όμως δεν μπορούσαν να τις σκουπίσουν, αν η νοικοκυρά δεν έπιανε με το παλαμάκι ή την αθοκουτάλα που κρεμόταν στο τζάκι, να τους ρίξει από λίγο άθο στην κάθε μια! Άφηνε λοιπόν από λίγο άθο σε κάθε μια κουτσουλιά για καμιά ώρα, και μετά σκούπιζε πλέον κανονικά, γιατί ο άθος τραβούσε όλη την υγρασία της! Εκτός τούτου ο άθος έχει την ιδιότητα να κουκουλώνει και όλες τις άσχημες οσμές, και οτιδήποτε άλλο ανέδυε άσχημη μυρουδιά, το κουκούλωναν με άθο.
12- Άθο αντί στουπόχαρτο
Περίπου το ίδιο γινόταν και με το μελάνι κάποτε των μαθητών. Μιλάμε για την εποχή που τα δασκάλια (μαθητές), έγραφαν με κοντυλοφόρο. Πήγαιναν το παιδί να βουτήξει τον κοντυλοφόρο του στο μελανοδοχείο, και μόλις πήγαινε να γράψει ένα γράμμα, έσταζε μια σταγόνα στο τετράδιο! Βέβαια τα πιο πλούσια παιδιά είχαν το ειδικό για την περίπτωση στυπόχαρτο, έκοβαν ένα κομμάτι, το ακουμπούσαν επάνω, και στο λεφτό εκείνο απορροφούσε τη σταγόνα. Τα φτωχότερα όμως παιδιά που δεν είχαν στυπόχαρτο, έκαναν ακριβώς την ίδια δουλειά, βάζοντας απλώς επάνω στη σταγόνα μια πρέζα άθο της παρασθιάς! Το ίδιο με το στυπόχαρτο απορροφούσε κι αυτήν την υγρή σταγόνα ο άθος! Και στο σπίτι μέσα πάλι, όπου χυνόταν λάδια από το πιθάρι, πετρέλαιο, φάρμακο κλπ, πάλι ο άθος τα απορροφούσε σε λίγα λεπτά!.
13- Στη σπορά
Πολλές φορές όταν ήθελαν να σπείρουν στο χωράφι ή στον κήπο του σπιτιού τους ψιλούς σπόρους, όπως είναι το σινιάβρι, το σέλινο, ο μαϊντανός, το μαρούλι κλπ, αν έσπερναν σκέτο το σπόρο, αλλού θα πήγαινε πολύς κι αλλού λίγος. Έτσι έβαζαν το σπόρο σε ένα κουτί ή σε κουβά μαζί με αρκετό άθο, τα ανακάτευαν καλά, και μετά η σπορά γινόταν σωστά, ο δε σπόρος έπεφτε παντού ομοιόμορφα! Για καλύτερα βέβαια αποτελέσματα στη σπορά, είχαν την αθομαντήλα, προίκα κι αυτή της γυναίκας τους. Οι γυναίκες την ύφαιναν κι αυτή στον αργαλειό όπως και την αθοπετσέτα με πυκνή ύφανση. Τη φορούσε ο αγρότης γεμίζοντας την με άθο, ή για να λιπάνει ή για να σπείρει τα σπόρια ανάμεικτα με άθο. Όπως περπατούσε δηλαδή, έπιανε με τη φούχτα του άθο από την αθομαντήλα που τη φορούσε σαν ποδιά, και πετούσε όπου χρειαζόταν.
14- Στο μαγκάλι
Στο μαγκάλι ποτέ δεν έβαζαν τα κάρβουνα απευθείας, γιατί μια δυο τρείς πέντε δέκα, και το μέταλλο καιγόταν, οπότε το μαγκάλι τρυπούσε. Έτσι φρόντιζαν στον πάτο του να έχει πάντα αρκετό άθο αναμεσώς κάρβουνου και μέταλλου. Το ίδιο και στη ψησταριά - βαρέλι, ή όπου θα άναβαν φωτιά επάνω σε μέταλλο.
15- Στη διατήρηση της φωτιάς
Ως γνωστόν πριν την κατοχή, αλλά και μετά κάποια χρόνια, δεν βρισκόταν εύκολα αναπτήρες η σπίρτα. Φρόντιζαν λοιπόν να την έχουν διατηρήσει από χθές! Έκαναν δηλαδή δυνατά κάρβουνα από βραδύς, και πριν πέσουν για ύπνο τα σκέπαζαν με μπόλικο άθο! Το πρωί σκάλιζαν τον άθο και έβγαζαν ένα αναμμένο κάρβουνο. Τότε με ένα χαρτί ή ξερό θυμαράκι ή αγούδουρα δίπλα στο αναμμένο κάρβουνο φυσούσαν δυνατά, και σε ελάχιστο χρόνο είχαν πάλι φωτιά! Κάρβουνα ήθελε κι ο παππούς για το τσιμπούκι του, ο παπάς το πρωί της Κυριακής εκκλησία να ανάψει τα καντήλια. Έστελνε λοιπόν ο παπάς το παπαδάκι με ένα σπασμένο βίσαλο (κεραμικό), για να πάει στη γειτονιά και να ψάχνει για ένα κάρβουνο, που όλο και κάποιος θα είχε φροντίσει να έχει!
16- Στις λαμπαδηδρομίες
Παλιά όταν ακόμα δάσκαλοι και καθηγητές πάσχιζαν να διασώσουν αυτό το αρχείο έθιμο των λαμπαδηδρομιών, έβαζαν τα παιδιά της τάξης να βρουν από ένα ντενεκέ τύπου νουνού, και να του προσθέσουν ένα ξύλο από κάτω σαν χερούλι για να κρατιέται, στερεωμένο με πρόκα. Μέσα δε στο κουτί αυτό έβαζαν άθο και πετρέλαιο, και την ώρα της λαμπαδηδρομίας το άναβαν και το κρατούσαν σαν δάδα. Έθιμο που εξέπνευσε δυστυχώς τη δεκαετία του ‘70. Όμως εκτός αυτού, ο άθος στον ντενεκέ μπορούσε να μεταφέρει τη φλόγα σε κάποιες αποστάσεις, κι αν υπήρχε και πετρέλαιο για συμπλήρωμα, η απόσταση αυτή θα ήταν σαφώς μεγαλύτερη!
17- Στη διατήρηση προϊόντων
Προϊόντα όπως τα αυγά, τα λεμόνια ή τα πορτοκάλια, είχαν πρόβλημα κυρίως τη Σαρακοστή του Πάσχα. Επειδή άπαντες δεν τρώγανε λεργιά, άπρεπε κάπως τα αυγά τους, μια και δεν υπήρχαν ψυγεία, να βρουν τρόπο να τα διατηρήσουν, ώστε να παραμείνουν φρέσκα. Έτσι έβαζαν σε ένα δοχείο, συνήθως πήλινη κουρούπα ή γκαζοντενεκέ, μια πατωσά άθο, μια πατωσά αυγά που να μην ακουμπάει το ένα το άλλο, και από πάνω φυσικά έπρεπε να είναι σκεπασμένα πάλι όλα με άθο. Μπορούσαν ακόμα να μεταφερθούν σε μεγάλες αποστάσεις, ή να σταλούν με τη μεταφορική σε άλλο τόπο εκτός Κρήτης χωρίς να σπάσουν, αλλά και να είναι καλά διατηρημένα!
Τα πορτοκάλια επίσης τις μέρες της Σαρακοστής, επειδή νήστευαν και δεν υπήρχαν και πολλά αγαθά νηστίσιμα, η πείνα που θέριζε οδηγούσε κάποιους περαστικούς στην κλεψιά! Έτσι αν κάποιος είχε ένα δυο ξινόδεντρα έξω από το χωριό, για να μην του τα φάνε οι ξένοι, τα έκοβε όλα μαζί με το λικάκι τους (κοτσάνι), και τα πήγαινε στο σπίτι. Κάπου εκεί άνοιγε ένα λάκκο, και μέσα έριχνε μπόλικο άθο! Επάνω στον άθο τοποθετούσε ένα - ένα το λεμόνι ή πορτοκάλι, αλλά χωρίς να ακουμπάει το ένα με το άλλο. Σαν γέμιζε η πρώτη πατωσιά τη σκέπαζε πάλι με άθο, και έφτιαχνε την επόμενη κοκ. Δεν έπρεπε επ’ ουδενί να έρθει κάποιο σε επαφή με το χώμα γιατί θα σάπιζε. Βέβαια αυτό μπορούσαν να το κάνουν και με άχυρα, ή ροκανίδια ή ακόμα και με ψιλή άμμο θαλάσσης. Ιδανικότερος πάντως τρόπος, ήταν αυγά και ξινά να είναι χωμένα στον άθο, γιατί μόνο έτσι μπορούσαν να κρατήσουν και μήνες σε άριστη κατάσταση!
18- Μπάνιο - λούσιμο
Οι παλιοί δεν έπλεναν μονάχα τα ρούχα τους με αλουσά, αλλά έκαναν και λούσιμο ακόμα και μπάνιο! Κορίτσια με μακριά πλούσια μαλλιά, ειδικά αν ήταν και λιπαρά, τα έβρεχαν πρώτα με αλουσά, και μετά τα ξέπλεναν με νερό ανακατεμένο με ξύδι! Ένα ξέβγαλμα με νερό και σαπούνι, καθώς και ένα τελευταίο ξέπλυμα με σκέτο νερό, και τα μαλλιά ήταν πεντακάθαρα, αλλά προπάντων ήταν γυαλιστερά και λαμποκοπούσαν! Φυσικά και μπάνιο έκαναν με αλουσά, όπου στο τέλος ξέπλεναν το κορμί τους με νερό, που μπορούσε να ήταν βρασμένο με λεμονόφυλλα ή λεμονανθούς, για να αναδύουν το άρωμα τους.
19) Στα λαδοκούλουρα
Σε πολλά ορεινά μέρη της Κρήτης, όπως γίνεται ακόμα στα ορεινά του Μηλοποτάμου Ρεθύμνης, τον άθο τον χρησιμοποιούν ακόμα και στα λαδοκούλουρα τους!
Αντί μαγιάς έβαζαν αλισίβα! Για αυτό έκαιγαν ειδικά ξύλα (συκιάς - ασφένταμου) στο φούρνο, που βγάζουν άσπρο άθο, τον οποίο κοσκίνιζαν πάλι στην ψιλή κνισάρα. Έβαζαν τον καθαρό άσπρο άθο στο τσικάλι με νερό, το ανακάτευαν και το έστεναν στη παρασθιά να βράσει. Μετά φιλτράριζαν την αλουσά σε ένα ψιλό τούλι ή πανί, και άφηναν το νερό να κατασταλάξει. Όταν καθάριζε το νερό της αλουσάς και γινόταν διαυγές, το λεγόμενο αθόνερο, έβαζαν από αυτό ένα ποτήρι στη ζύμη στα λαδοκούλουρα, στα σταφιδόψωμα ή σταφιδόπιτες. Ο λόγος που χρησιμοποιούσαν την αλουσά, ήταν που τα έκανε πιο αφράτα.
20- Στο φτάζυμο ζυμωτό ψωμί
Ακόμα και σήμερα στον Μυλοπόταμο κάνουν το φτάζυμο ψωμί τους, χρησιμοποιώντας ένα μέρος του νερού από καθαρή αλουσά, ο λόγος και εδώ, που εκτός που το ψωμί γινόταν πιο αφράτο, η ζύμη η ανέβαινε και πιο γρήγορα.
Διάφορα λαογραφικά για τον άθο
Ο λαός μας είχε πάντα, και έχει πολλά να πει για τον άθο, τόσα που είναι αδύνατον να τα συγκεντρώσουμε όλα εδώ. Έτσι έχουμε για παράδειγμα πολλές φράσεις που εμπεριέχουν τη λέξη άθο. «Ούλος ο κόπος μου εγίνηκε άθος και καπνός», εννοούσαν πως καταστράφηκε τελείως η σοδιά, ή όλα τα αποκτηθέντα. «Το χωράφι το ‘καμα με το αλέτρι, και εγίνουνταν ωσα τον άθο»! Εννοούσαν πως το χώμα ήταν πολύ μαλακό όπως η στάχτη, και το όργωνε πολύ εύκολα το αλέτρι.
Ακόμα πιο πολλές είχαμε μαντινάδες και τετράστιχα που περιλαμβάνουν τη λέξη «άθος», όπως στον παρακάτω όρκο αγάπης:
«Έσβησε η φλόγα του σεβντά που ‘καιγε τη καρδιά μου, και ‘πόμειναν στη παρασθιά άθος τα όνειρά μου.
Με τη φωθιά να καίγομαι, σα το κερί να λιώνω, άθος να γίνει τα κορμί, για σε δε μετανιώνω».
Είχαμε και ένα απόσπασμα από ποίημα, που αφορούσε μια πρώην πολιτική μας παράταξη.
«…Είχεν εκείνο το Πουλί, που στη φωθιά σιμώνει, καίγεται κι άθος γίνεται, και πάλι ξανανιώνει».
Λέξεις που χρησιμοποίησε κατά καιρούς ο λαός της Κρήτης που σχετίζονται με τον άθο, είναι η αθοκουτάλα, ειδική κουτάλα που πάντα βρισκόταν δίπλα στη παρασθιά. Συνήθως αυτή ήταν μια παλιά άχρηστη κουτάλα τρυπητή και επίπεδη, (όχι σουποκουτάλα). Αθοπετσέτα, ειδικό λευκό ή υπόλευκο πανί, για να φιλτράρει το νερό της στάχτης. Αθομαντήλα ή αθοποδιά, για να τη φορά ο ζευγάς σαν ποδιά κατά τη σπορά, να την γεμίζει άθο και να τον πετά στα τα φυτά, και όπου αλλού χρειαστεί. Δεν υπήρχε κοπελιά που στην προίκα της να μην έχει υφάνει στον αργαλειό αθοπετσέτα και αθομαντήλα! Επίσης έχουμε το αθόνερο, το νερό της καθαρής στάχτης για τα λαδοκούλουρα το φτάζυμο κλπ. Αθοκάτσουλο, το μικρό γατί που αρέσκονταν να κάθεται πολύ κοντά στην παρασθιά, κυριολεκτικά στον άθο, επειδή του άρεσε η πολύ ζέστη! Ενίοτε το έλεγαν και μεταφορικά και για κάποιο παιδί που δεν ξεκολούσε από τη παρασθιά!
«Ξάνοιξε εκειέ το αθοκάτσουλο μας, εγεμίσανε τα ατζά (μηροί) του φοράδες, και δε λέει να το ξεκουνήσει από τη παρασθιά!»
Αθοσακούλα και αθοντενεκές (γκαζοντενεκές του τυριού), εκεί όπου φρόντιζαν πάντα να φυλάνε τον άθο για να τον έχουν όποτε τον χρειαστούν.
Και μια συνταγή για σταφιδόπιτα με αθόνερο
Μια συνταγή από τον Μυλοπόταμο για να φτιάξουμε σταφιδόπιτα με αλουσά, θα παραθέσουμε σαν τελείωμα του σημερινού άρθρου.
Και εδώ πάλι πρέπει να έχουμε καθαρό λευκό άθο από τον φούρνο, που θα τον κοσκινίσουμε στην ψιλή κνισάρα, Τον καθαρό άθο θα τον βάλουμε σε μια κατσαρόλα με νερό, που θα τον ανακατέψουμε καλά. Στη συνέχεια θα τον βράσουμε στη φωτιά, και θα τον κατεβάσουμε. Θα τον περάσουμε από καθαρό άσπρο πανί ή την αθοπετσέτα για να σουρώσει καλά, και θα περιμένουμε πάλι να κατασταλάξουν στον πάτο ότι υπολείμματα άθου. Από το καθαρό και διαυγές αθόνερο, εμείς θα χρησιμοποιήσουμε ένα ποτήρι του νερού. Άλλα υλικά: 2 ποτήρια λάδι, 1 ποτήρι σταφίδες, 1 νεροπότηρο ζάχαρη, μυρωδικά ότι θέλουμε, και φυσικά αλεύρι όσο πάρει στο ζύμωμα…
