Αναβιώνομε την παραδοξότατη Μάχη της Κρήτης, την Κατοχή, την Αντίσταση και τον Εμφύλιο με τον καλύτερο τρόπο, μέσα από τις γεμάτες πάθος καταγεγραμμένες αφηγήσεις των επιζώντων.
Εκεί φαντάζεσαι την απρόσμενη από τους Γερμανούς, με αυτοσχέδια όπλα μέχρις εσχάτων άμυνα των ντόπιων Κρητών, που κόστισε πολλούς αλεξιπτωτιστές (το άνθος του γερμανικού στρατού) και πυροδότησε την εκδικητική μανία των Γερμανών. Αυτή η άμυνα προκάλεσε τα σκληρά αντίποινα, το ξεκλήρισμα και την ισοπέδωση των «ένοχων» χωριών, κατά τη διαταγή της 31ης Μαΐου 1941 του πορθητή Στούντεντ.
Στις σχετικές τους αναφορές τα γερμανικά αρχεία αναφέρονται στο «δίκαιο» αγνοώντας το δικαίωμα των κατοίκων να αμυνθούν υπερασπιζόμενοι τον τόπο τους που δέχεται απρόκλητη επίθεση. Παραγνωρίζοντας, επίσης, την ιστορία, την παράδοση, την ιδιοσυγκρασία και την ψυχή των Κρητών, που την αγρίεψαν τα 1.250 χρόνια της σκλαβιάς στις δύο χιλιετίες του ιστορικού τους βίου.
Όταν τελείωσε η δεκαήμερη μάχη, ο Χίτλερ παρασημοφορώντας τον Στούντεντ ομολόγησε: «Η Κρήτη απέδειξε πως τελείωσαν οι μεγάλες ημέρες των αλεξιπτωτιστών». Οι Γερμανοί δεν ανέχτηκαν τη δοκιμασία των αντοχών της πολεμικής τους μηχανής εδώ, ενώ στις άλλες χώρες έριχναν τα σύνορα κι έμπαιναν. Πολύ σημαντικοί κριτικοί του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου υποστηρίζουν ότι η καθυστέρηση που προκάλεσε η Μάχη της Κρήτης για το Ανατολικό Μέτωπο συνέβαλε στην αποτυχία της Επιχείρησης Μπαρμπαρόσσα, η οποία έκρινε την έκβαση όλου του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
Το 2002 κατέγραψα την αφήγηση του εαμίτη αντιστασιακού Λευτέρη Λυδατάκη, στο Αρκαλοχώρι στο σπίτι του, που βρίσκεται ανάμεσα στην παλιά εκκλησία του Αφέντη Χριστού και στο σπίτι του εθνικού μας ήρωα Ναπολέοντα Σουκατζίδη. Ο Λευτέρης Λυδατάκης είναι ένας αξιόπιστος μάρτυρας, δίκαιος και αμερόληπτος, που σεβόταν ευλαβικά την ιστορική αλήθεια, αποδίδοντας τον πατριωτισμό και την ανιδιοτέλεια στους αγωνιστές που το άξιζαν, όπου και αν αυτοί ανήκαν.
Πριν με αδιάσειστα τεκμήρια αποδειχθεί ο πατριωτικός ρόλος του εκτελεσμένου από τους Γερμανούς αγρονόμου Κωνσταντίνου Μανουρά, ενώ διέρρεαν διάφορα σενάρια, ο Λευτέρης Λυδατάκης μας διαβεβαίωνε για το ήθος και τον πατριωτισμό του. Έκλαιγε όταν παρουσίαζε την εικόνα των Αρκαλοχωριτών νέων την 1η Ιούνη 1941 να ορκίζονται για αντίσταση στην εκκλησία της Αγίας Παρασκευής ή το βομβαρδισμένο Αρκαλοχώρι και τα διαμελισμένα σώματα των 17 σκοτωμένων εκείνη την αποφράδα μέρα της 29ης Μαΐου 1941.
Και δάκρυζε μιλώντας για τον Ναπολέοντα Σουκατζίδη, το Μανώλη Λαμπράκη και τον Αντώνη Γιαμαλάκη. Ισόβιος μαχητής της δικαιοσύνης και του ανθρωπισμού, εφηβικά αισιόδοξος ως τα 90 του, παρά τις απογοητεύσεις και τις ματαιώσεις που βίωσε στη δύσκολη ζωή του, μου έδωσε σε πολλές του αφηγήσεις τις συνθήκες του Μεταξικού Καθεστώτος, τις οικονομικές και πολιτικές κρίσεις του ταραγμένου Μεσοπολέμου και το ρόλο προσωπικοτήτων της περιοχής που κράτησαν κατά την Κατοχή την ανθρώπινη αξιοπρέπεια ψηλά.
Η δημοσίευση αυτής της συνέντευξης γίνεται για να δοθεί η εικόνα της συμμετοχής της περιοχής Αρκαλοχωρίου εκείνη την επική και τραγική εποχή στην αντίσταση κατά του κατακτητή.
Η αφήγηση
«Η οικονομική κρίση στο Μεσοπόλεμο ήταν φοβερή. Μεγάλη μάστιγα στα χρόνια πριν το ξέσπασμα του πολέμου ήταν τα δάνεια που έπαιρναν απ’ τις τράπεζες και ύστερα δεν είχαν να τα ξεχρεώσουν. Ιδιαίτερα τα δάνεια Habros ξεκλήρισαν οικογένειες στην Ελλάδα τότε. Εδώ στο Αρκαλοχώρι τέτοιο δάνειο είχε πάρει ο Αριστείδης ο Ψαράκης και η οικογένεια του Παύλου του Λαμπράκη, του καθηγητή. Ο Παύλος ήταν ένας από τους εκπαιδευτικούς της περιοχής. Άργησε να διοριστεί και δεν ξέρω αν επηρέασε σ’ αυτό και η παρέα του με τον Ναπολέοντα. Ήταν συμπαθών στο ΕΑΜ.
Στην Κατοχή, πνευματικοί άνθρωποι της περιοχής έδωσαν το παράδειγμα της αντίστασης στον κατακτητή. Πολλοί ήταν καθηγητές. Θυμάμαι το Σταύρο το Λουλάκη από την επαρχία Βιάννου. Ήταν οργανωμένος στο ΕΑΜ και στο ΚΚΕ. Στην Απελευθέρωση ήρθε κι εδώ και μίλησε. Μιλούσε πολύ ωραία και είχε ουσιαστική μόρφωση. Επίσης το Λευτέρη το Μαστρογιωργάκη από τη Βιάννο. Ήταν στο ΕΑΜ – ΕΛΑΣ, στην επιμελητεία. Ανέβηκε στο βουνό. Ο Λουλάκης στο Χάρακα, ο καθηγητής, έπαιξε σημαντικό ρόλο. Ένας Σταυρακάκης Μιχάλης από Καστέλλι. Ήταν ανάπηρος εκ γενετής, αλλά με το ένα πόδι έκανε ό, τι εμείς με τα δύο. Είχε έναν νερόμυλο και έβγαινε πάνω στην κορυφή του. Τον σκότωσαν οι Γερμανοί το ’43. Δούλεψε με τους Άγγλους. Μετά το ’38 δε βλεπόμουν με τους συμμαθητές μου στο Καστέλλι. Γιατί δεν είχαν πολλές σχέσεις τα δύο χωριά, Αρκαλοχώρι – Καστέλλι. Το Καστέλλι δεν είχε οργάνωση, είχε όμως το Αμαριανό και η Κασταμονίτσα.
Πολύ σπουδαίος αγωνιστής ήταν ο συμμαθητής μας, ο Στέλιος Πολεμαρχάκης. Ήταν έφεδρος στην Αλβανία.
Όταν κατεβήκαμε στην Αθήνα, αυτός τραυματίστηκε σε νοσοκομείο. Μπήκε στο ΕΑΜ και αργότερα στον ΕΛΑΣ. Έμεινε εκεί, γιατί δεν ήταν εύκολο να αφήσει την οργάνωση. Ήταν διοικητής στη μάχη που έγινε στα νοσοκομεία. Σε ένα περιοδικό της Εθνικής Αντίστασης έγραφε ότι ο Στέλιος Πολεμαρχάκης σκοτώθηκε στη μάχη που δόθηκε στα νοσοκομεία. Μετά την Απελευθέρωση, πήγα σε ένα καφενείο του Καστελλίου και είπα αυτό που έγραφε το περιοδικό για το Στέλιο. Ένας από τους παρόντες λέει οργισμένος: «Ήταν προδότης, κομμουνιστής.» Εμφυλιοπολεμική κατάσταση!
Σ’ αυτή την περιοχή έδρασε πολύ η ΕΠΟΝ. Στην ΕΠΟΝ Αρκαλοχωρίου θυμάμαι τους Κώστα Ψαράκη, Κώστα Τσιρογαλάκη, Μανώλη Μακράκη, Μανώλη Κοκολάκη, Γιάννη Ιωαννίδη, Μάχη Χρηστάκη, Λευτερία Καλαϊτζάκη, τις Ψαροπούλες, τη Γραφανάκη τη Θεοδώρα και άλλους.
Σπουδαίο ρόλο είχε παίξει και η αδερφή μου, η Χρυσούλα. Προοδευτικό κίνημα στην περιοχή Αρκαλοχωρίου είχε το Χουμέρι. Εκεί είχα κάνει σαν οδηγητής. Κάναμε μαθήματα πολιτικής και κοινωνίας και έρχονταν οι κοπέλες.
Στην Ζήντα ο Θεοδόσης ο Μπαγιάτης είναι αξιόλογος, αλλά ήρθε αργότερα. Από την αρχή μπήκαν στην Αντίσταση ο Γ. Παπαδόπουλος και ο Γ. Νάνος. Στην Αγία Σεμνή ήταν όλο το χωριό στο ΕΑΜ εκτός από τον Νίκο Κυριαζή και τους Σφακιανάκηδες. Στα Πάρτηρα ο Βαπορογιάννης, ο Δημήτρης ο Δασκαλάκης, δηλαδή ο άντρας τση Δασκαλοπελαγιάς, ήταν από τους πρωτεργάτες. Οι Βεργάκηδες και ο Παντελής ο Σμυρνάκης.
Οι Βεργάκηδες πέρασαν στην ΕΟΚ αργότερα και ο Σμυρνάκης πήγε από το φθινόπωρο του ’41 στη Μέση Ανατολή. Αξιόλογες συμμετοχές έχομε στις Κάτω Πουλιές: ο Γκιουλμιχάλης, ο Σόλων ο Αθανασιάδης, ο Νίκος ο Κότας, ο Νίκος ο Καραγιάννης. Αυτοί ήταν στο ΕΑΜ. Από τη Χαντρού οι Μουρτζάκηδες και από το Καλό Χωριό οι Μαυροκωσταίοι ήταν με τους Μπαντουβάδες. Οι Μαυροκωσταίοι οργανώθηκαν πρώτα στην οργάνωση του Ραπτόπουλου από τον Βασίλη τον Κονιό.
Στη Μουσούτα έγινε πατριωτική σύσκεψη, όπως και στο Ίνι, όπου πήρε μέρος από το Αρκαλοχώρι ο Στέλιος ο Μαραγκάκης. Στο Αρκαλοχώρι είναι ένα σπίτι, όπου είχαμε εγκαταστήσει έναν πολύγραφο. Ήταν το σπίτι της Μαρίας της Χρηστάκη, που είχε παντρευτεί τον Νίκο τον Κανιαδάκη. Η συμμετοχή των Χρηστάκηδων ήταν πολύ μεγάλη και ο ρόλος της ταβέρνας τους σοβαρός.
Εμείς πριν γίνει το ΕΑΜ ήμασταν στην πρώτη οργάνωση που έγινε στην Κρήτη, στην οργάνωση του Ραπτόπουλου (Κρητική Εθνική Επαναστατική Επιτροπή). Σ’ αυτήν μπήκε και ο Κωστής ο Κανιαδάκης, όταν ήρθε από τον πόλεμο. Ήρθε αργά, γιατί είχε πιαστεί αιχμάλωτος. Στο ΕΑΜ μπήκε ο Δ. Εληώτης, όταν η Αντίσταση ήταν ενωμένη.
Δεν ήταν σπουδαίο να βοηθήσεις στην Αντίσταση. Όποιος είχε μια ολιά φιλότιμο, έκανε κάτι. Αργότερα, στον εμφύλιο, είχε εγκατασταθεί μια ομάδα παρακρατικών στο Γάσι, κι από κει εξορμούσαν στις διάφορες κατευθύνσεις και σκότωναν αδιακρίτως, όπως το Μιχάλη το Λαμπράκη από τη Βόννη.
Από τα Καστελλιανά ξεχώρισαν ο Βασίλης ο Κονιός, οι Κουτεντήδες, και πολλοί άλλοι. Στην Παναγιά υπήρξε καλό αντιστασιακό κίνημα με αρχικαπετάνιο το Θεμιστοκλή Φραγκιαδάκη. Το 1944 έγινε εκεί η μάχη της Παναγιάς. Ο Νιπηδητός ήταν στη μεριά της ΕΟΚ.
Πολύς κόσμος, γνωστός και άγνωστος, συμμετείχε με δύσκολες συνθήκες στην αντίσταση κατά του κατακτητή».
