Είναι τόσες οι παλιές και ιστορικές εκκλησίες του Δήμου Βιάννου, που καταλαβαίνει κανείς πως άλλοι τόσοι και περισσότεροι, θα είναι οι θρύλοι που τις συνοδεύουν.
Μια από αυτές, είναι η εκκλησία της Παναγίας της γαλατοκτισμένης ή νηστικοκτισμένης, που βρίσκεται στην Κάτω Σύμη.
Με αφορμή το νεοεκδοθέν βιβλίο του Αντώνιου Εμμ. Στιβακτάκη για τον θρυλικό χαϊνη, Χατζηαναγνώστη ή Συμιανό (Νικόλαο Συγγελάκη) καταγράφουμε μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα ιστορία, για το πως Χατζηαναγνώστης ενταφιάστηκε στο μνήμα που προόριζε μια αρχόντισσα του Ηρακλείου για τον εαυτό της τον 14ο αιώνα!
Η απρέπεια του άρχοντα της Σύμης
Σύμφωνα με τα διηγήθηκε ο απόγονος του Χατζηαναγνώστη, κ. Μπάμπης Συγγελάκης, στον συντάκτη του viannitika.gr, Λευτέρη Σπανάκη, αλλά και καταγραφές στον τοπικό τύπο (Βιαννίτικα Νέα) τον περασμένο αιώνα, ο άρχοντας της Σύμης περί το 1340 φιλοξένησε μια αρχόντισσα από το Ηράκλειο, η οποία είχε ξεκινήσει να πάει ένα τάμα σε μια εκκλησία στο Λασίθι. Ο οικοδεσπότης θαμπώθηκε από την ομορφιά της και της φέρθηκε απρεπώς ενώ τη φιλοξενούσε. Τότε, η αρχόντισσα ανέβαλλε το ταξίδι και επέστρεψε στο Ηράκλειο ντροπιασμένη και στενοχωρημένη διηγούμενη στον άνδρα της, ότι της συνέβη, κάτι το οποίο ο οικοδεσπότης δεν πίστευε ότι θα κάνει.
Αρχικά το θέμα έμεινε εκεί, όμως το προσεχές διάστημα για έναν διαφορετικό λόγο, κλήθηκαν στο Μεγάλο Κάστρο όλοι οι άρχοντες της Κρήτης για να συνεδριάσουν. Ανάμεσα στα πολλά θέματα που συζητήθηκαν, ο σύζυγος της αρχόντισσας έθεσε το ζήτημα της τιμωρίας που θα πρέπει να επιβάλλεται προς τους άρχοντες που φέρονται απρεπώς προς άλλες αρχόντισσες.
Οι αντιδράσεις όλων των αρχόντων -και αυτού της Σύμης- ήταν υπέρ μιας πολύ σκληρής τιμωρίας, όπως είτε να τον αλείψουν με μέλι γυμνό και να τον φάνε οι σφήκες ή να τον χτίσουνε ζωνταντό σε έναν τοίχο της Λότζια στο Μεγάλο Κάστρο.
Τότε, ο σύζυγος της ατιμασμένης αρχόντισσας, μπροστά σε όλους αποκάλυψε τι συνέβη στη Σύμη και αμέσως διετάχθη η παραδειγματική τιμωρία του Συμιανού άρχοντα με έναν από τους τρόπους που αναφέρθηκαν παραπάνω!
Το χτίσιμο της εκκλησίας και η συγχώρεση
Η αρχόντισσα φοβήθηκε ότι ο άνδρας της διέπραξε μια πολύ σοβαρή αμαρτία και επέστρεψε στη Σύμη με σκοπό να χτίσει μια εκκλησία όπου αντί για νερό, η λάσπη θα φτιαχνόταν από το γάλα των αμέτρητων προβάτων της και οι εργάτες θα δούλευαν νηστικοί μέχρι να την ολοκληρώσουν. Έτσι, χτίστηκε η Παναγία η Γαλακτοκτισμένη ή Νηστικοκτισμένη, με πιθανή ημερομηνία ανέγερσης το 1351, στην οποία η αρχόντισσα εξέφρασε την επιθυμία της να ταφεί.
Ο τάφος του Χατζηαναγνώστη
Λίγα χρόνια μετά το χτίσιμο της εκκλησίας, η αρχόντισσα ταξίδεψε προς την Πελοπόνησσο για άγνωστο λόγο, όπου προσεβλήθη από μια σοβαρή ασθένεια της εποχής (πιθανόν πανούκλα) και πέθανε, χωρίς το σώμα της να επιστρέψει ποτέ στην Κρήτη, οπότε δεν εκπληρώθηκε η επιθυμία της να ταφεί στη Σύμη.
Το μνήμα που προοριζόταν γι'αυτήν, σύμφωνα με τον κ. Συγγελάκη, έμελλε να γίνει η τελευταία κατοικία του Χατζηαναγνώστη το 1866. Σύμφωνα με τον Ι. Μουρέλλο, ο τάφος βεβηλώθηκε το 1867 από τους Οθωμανούς, οι οποίοι δεν κατάφεραν ποτέ να πιάσουν τον οπλαρχηγό ζωντανό για να τον τιμωρήσουν για όσα τους είχε κάνει και τον εκδικήθηκαν... νεκρό.
