Η εξέλιξη της καλλιέργειας της μπανάνας στην Άρβη
Η Άρβη (Βιάννου) στα ΝΑ παράλια του Νομού Ηρακλείου ήταν ένας ιδιαίτερα προικισμένος τόπος. Μιά όαση δροσιάς και πρασινάδας που οφειλόταν στις ιδιαίτερες κλιματολογικές συνθήκες της περιοχής που χαρακτηρίζεται από το ζεστό κλίμα της, τη φυσική προστασία που έχει από τους ανέμους ,και κυρίως από τα άφθονα πηγαία νερά που έρρεαν χειμώνα καλοκαίρι.
'Όλοι αυτοί οι παράγοντες έκαναν την Αρβη τόπο παραγωγικό και τόπο ελκυστικό σε συνδυασμό με την πεντακάθαρη και ήρεμη θάλασσα της. Σε απόσταση πολλών χιλιομέτρων δυτικά και ανατολικά της Αρβης δεν συναντούσε κάποιος ανάλογο περιβάλλον. Η Αρβη ήταν το επίνειο, ο γιαλός των ορεινότερων χωριών μας, που είναι όλα κτισμένα στους πρόποδες της Δίκτης. Διοικητικά ανήκει στα Δημοτικά διαμερίσματα Αγ Βασιλείου και Αμιρών. Στην αρχαιότητα (18ος πχ αιώνας) ήταν πόλις με δικό της νόμισμα, και αργότερα πόλις και λιμάνι των Ρωμαίων με μεγάλη ανάπτυξη. Καταστράφηκε από την επέλαση των Αράβων το 624 μχ. Στη θέση της σημερινής Μονής του Αγ Αντωνίου δίπλα στο ονομαστό φαράγγι της λατρευόταν ο Άρβειος Δίας.
Μέχρι και την κατοχή ήταν κυρίως εμπορικός οικισμός με πολύ μεγάλες αποθήκες (μαγατζέδες) γιατί όλο το χοντρικό εμπόριο της περιοχής γινόταν μέσω θαλάσσης. Εξήγαγαν λάδι, πυρήνα, χαρούπια κίτρα και έφερναν σιτηρά, υφάσματα και δέρματα από την Αθήνα αλλά και από το εξωτερικό, τη Μπερούτη(Βηρυτό) την Μαντρούχα(Μάρσα Μαντρούχ) και την Μπιγκάζα (Βεγγάζη). Υπήρχαν μαούνες που μεταφόρτωναν στο καράβι που είχε αγκυροβολήσει στο πέλαγος. Στις αρχές του 20ου αιώνα στην κοιλάδα καλλιεργούσαν κυρίως αμπέλια, οπωροφόρα δένδρα, και περιβόλια. Στα γύρω υψίπεδα τα οποία ήταν ξηρικά είχαν χαρουπιές και τα σποροχώραφα τους.
Μετά το 1930 εμφανίζονται τα πρώτα μικρά φυτά μπανάνας (5-6) στον κήπο του μοναχού Λουκά. Αυτά ήταν και τα μοναδικά σε όλη την Αρβη όπως θυμάται ο Χρυσόστομος Διακάκης, 100 ετών σήμερα που από νέος ασχολήθηκε με την εμπορία της μπανάνας. Επικρατεί η άποψη ότι το πρώτο φυτό μπανανιάς το έφερε κάποιος μοναχός της ΙΜ μετά από επίσκεψη του στο Σινά το 1923. Υπάρχει όμως και η καταγεγραμμένη πληροφόρηση, ότι το πρώτο φυτό στην Κρήτη το έφερε από την Αίγυπτο ο Βιαννίτης Γεώργιος Ι. Παπαμαστοράκης (πρωθυπουργός της Κρητικής πολιτείας κατα την ένωση) και το παρέδωσε σε μοναχό της μονής. Είναι προφανές ότι η καλλιέργεια της μπανάνας καθυστέρησε αρκετά χρόνια και μέχρι τότε μάλλον ήταν διακοσμητικό φυτό, είτε γιατί δεν το γνώριζαν σαν προϊόν είτε γιατί δεν υπήρχε κανένα αγοραστικό ενδιαφέρον. Τους πρώτους μικρούς κήπους τους δημιούργησαν κοντά στο Μύλο ο Πεδιαδιτογιάννης, ο Γέρο Μικρογιαννάκης, από τα Αμιρά και ο Δημήτρης Παπαματθαίου (Πίτροπος) από τον Αγ. Βασίλειο.Τους ακολούθησαν σταδιακά και άλλοι αγρότες για οικογενειακή κυρίως κατανάλωση . Κάποια τσαμπιά τα έδιναν στο καράβι του γύρου(Πόστα) που αναχωρούσε από τον Πειραιά και προσέγγιζε την Άρβη κάθε 2η Παρασκευή.
Αμέσως μετά την γερμανική κατοχή επεκτάθηκε με γκασμάδες ο δρόμος από τη Βιάννο μέχρι τον Πεύκο και μπορούσε πλέον η περιοχή να εξυπηρετείται με φορτηγό αυτοκίνητο. Αποτέλεσμα ήταν να σταματήσει τελείως η διακίνηση των προϊόντων με το καράβι και η ΄Αρβη ερήμωσε. Ο δρόμος όμως δημιούργησε σημαντικές ευκαιρίες στην καλλιέργεια της μπανάνας.
Την ώθηση για την εμπορία της, που οδήγησε και στην επέκταση της καλλιέργειας της, την έδωσε ένα ανήσυχο εμπορικό και ερευνητικό μυαλό εκείνης της εποχής που δυστυχώς η προσφορά του αγνοείται στον τόπο μας. ΄Ηταν o Μιχάλης Κεφαλάκης ο οποίος είχε ελαιουργείο στον Αγ. Βασίλειο και εμπορικές αποθήκες στο Ηράκλειο στην οδό 25ης Αυγούστου στην Αθήνα (Πανεπιστημίου) και στην Θεσσαλονίκη. Πειραματίστηκε με ασετιλίνη σε μια άδεια δεξαμενή ελαιολάδου , και μετά αρκετές προσπάθειες ανακάλυψε τη μέθοδο ωρίμανσης της μπανάνας που χρησιμοποιείται και σήμερα . Την πρώτη παρτίδα τη μοίρασε στα μανάβικα του Ηρακλείου για να την κάνει γνωστή στους Ηρακλειώτες που μέχρι τότε όπως και στην υπόλοιπη Κρήτη, την αγνοούσαν.
Μιχαήλ Κεφαλάκης. Πρωτοπόρος στην εμπορία της μπανάνας. Ανακάλυψε τη μέθοδο της ωρίμανσης και έδωσε ώθηση στην ανάπτυξη της καλλιέργειας της.
Αντιπρόσωπος του στην Αρβη ήταν ο Χρυσόστομος Διακάκης που έκοβε τις μπανάνες ,και με αγωγιάτες που ανεβοκατέβαιναν καθημερινά με τα ζώα τους το βουνό, τις μετέφεραν μέσα σε τσουβάλια στον Πεύκο που απέχει 14 χλμ από την Αρβη. Εκεί τις συσκεύαζαν σε μεγάλες ξύλινες και βαριές κασόνες (τσιγάρων) και τις έστελναν με το φορτηγό στο Ηράκλειο, Στη συνέχεια ο Κεφαλάκης παρήγγειλε και του κατασκεύασαν ειδικά ξύλινα κώνικα καφάσια προσαρμοσμένα στην μεταφορά των μπανανών, και η συσκευασία γινόταν απευθείας στην Αρβη με αποτέλεσμα να προστατεύονται κατά τη μεταφορά τους. Δυστυχώς ο ΚεφαλοΜιχάλης έφυγε πολύ νωρίς. Κατάφερε όμως με το επιχειρηματικό ,και το ερευνητικό μυαλό του να δώσει σημαντική ώθηση στην ανάπτυξη του τόπου.
Φόρτωμα της μπανάνας στο φορτηγό τη 10ετία του 1970. Αχείο Μαν. Χατζάκη
Την περίοδο εκείνη επεκτάθηκε η καλλιέργεια της σε όλη τη κοιλάδα και στα πρανή της όπου μπορούσαν να φτιαχτούν πεζούλες, με αποτέλεσμα ο τόπος να καλυφθεί από ένα καταπράσινο χαλί από το Φαράγγι μέχρι τη θάλασσα. Τότε ανοίχτηκε το πρώτο πηγάδι (το κοινοτικό του Αγ. Βασιλείου ) που αντλούσε νερό με ντηζελομηχανή. Αργότερα ακολούθησαν και άλλα και εμφανίστηκαν και άλλοι έμποροι (Ραπτάκης που έστελνε στην Αθήνα, Μακράκης και Τσαγκαράκης(΄Ιλαρχος ) που αγόραζε για λογαριασμό του Κωστάντιου). ΄Ηταν τέτοια η ομορφιά τόπου που επιλέχθηκε να γυριστούν εκεί 2 κινηματογραφικές τανίες.
Από την ταινία ο Άρχοντας του Κάμπου
Στις Αρχές του 1960 υπήρξαν σημαντικές πρωτοβουλίες που πήγαν τον τόπο πολύ πιο μπροστά μετά και τη διάνοιξη του δρόμου προς την Αρβη. Ο Γιάννης Παπαδάκης (του Λαζάρου) τόλμησε την πρώτη καλλιέργεια μπανάνας στη μέχρι τότε ξηρική ανατολική κοιλάδα Λατόμια, αφού πρώτα άνοιξε βαθύ πηγάδι και εξασφάλισε την άρδευση τους. Σε μερικά χρόνια η μέχρι τότε άγονη κοιλάδα είχε μετατραπεί σε ένα απέραντο μπανανόκηπο. Το ίδιο συνέβηκε και με τη δυτική παραλία Τροχάλοι. Ο Σωμαρογιάννης επίσης και ο Δημήτρης Χατζάκης ήταν από τους πρώτους που καλλιέργησε στον Ξερόκαμπο και ο Κατσαράκης στο Ξενοτάφι. Οι έμποροι της μπανάνας είχαν πολλαπλασιαστεί. Οι Διακάκηδες, Σωμαράκης, Μαρής, Συγγελάκης και αρκετοί άλλοι που ερχόταν για να εξασφαλίσουν μερίδιο στην αγορά. Μόνο στο Ηράκλειο υπήρχαν 4 θερμεία, αλλά και στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη. Η μπανάνα πουλιόταν όσο και το λάδι. Οι περισσότεροι αγρότες είχαν γίνει νοικοκύρηδες χωρίς ιδιαίτερα χρέη. Αρχισε επίσης να καλλιεργείται και σε άλλες περιοχές, όπως η Ψαρή φοράδα, τα Μάλια, η Ζάκρος και όπου αλλού υπήρχαν κατάλληλες κλιματολογικές συνθήκες. Η μπανάνα δεν θέλει ούτε παγωνιά, ούτε αέρα. Θέλει μόνο νερό, τροφή (κοπριά), ζέστη και να την αγαπάς.
Κοιλάδα Λατόμια 1974 - κατάφυτη με μπανανιές (αρχείο Xρύσανθου Αγγελάκη)
Όσο όμως αυξανόταν η καλλιεργήσιμη έκταση, τόσο αυξανόταν και η ζήτηση σε νερό, πρόβλημα που συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Ένα φράγμα ή μικρά φράγματα πάνω από το φαράγγι θα βοηθούσαν σημαντικά την περιοχή, στην οποία εκτός από μπανάνες καλλιεργούνται σε μεγάλη έκταση, πρώιμα κηπευτικά και ελιές. Όμως το κράτος ήταν διαχρονικά απών σε κάθε δημιουργική προσπάθεια των κατοίκων της περιοχής. Οι αγρότες μπήκαν σε ένα πολύ δύσκολο αγώνα να εξασφαλίσουν πρόσθετο νερό. Νέα πηγάδια, χιλιόμετρα λάστιχα και γεωτρήσεις που επιβαρύνουν τον υδροφόρο ορίζοντα πασχίζουν να κρατήσουν την περιοχή σε ανάπτυξη. Την ίδια στιγμή, οι κάτοικοι βλέπουν το νερό του ποταμού να χάνεται στη θάλασσα και να παρασέρνει μαζί του τις προεκλογικές υποσχέσεις των πολιτικών.
Καφάσια για τη μεραφορά μπανανών
Η καλλιέργεια της μπανάνας αντιμετώπισε αμέσως μετά τη μεταπολίτευση τη μεγαλύτερη απειλή της που δεν ήταν άλλη από τη σχεδιαζόμενη εισαγωγή ξένης μπανάνας. Το κράτος αντί να στηρίξει την ανάπτυξη της ντόπιας παραγωγής που εξελισσόταν δυναμικά, συντάχθηκε με τα εισαγωγικά συμφέροντα για τον έλεγχο μια δυναμικής αγοράς που είχε δημιουργηθεί.
Το 1978 συμμετείχα στην Αθήνα σε επιτροπή αγροτών της περιοχής για να εμποδίσουμε ή να αντιπαλέψουμε τις συνέπειες από την σχεδιαζόμενη εισαγωγή. Επιστρέφοντας οι παραγωγοί με εξουσιοδότησαν να συνεχίσω τον αγώνα στην Αθήνα για λογαριασμό τους(εξού και το σχετικό αρχείο).‘ Έγραφα στις εφημερίδες για να αναδειχθεί ευρύτερα το θέμα. Συναντήθηκα με βουλευτές, με αρχηγούς κομμάτων, με προϊσταμένους υπηρεσιών, με δημοσιογράφους, με ιστιντούτα κατανωλωτών για να στηρίξουν τον αγώνα μας. ΄Εγινε επερώτηση στη βουλή από τον τότε βουλευτή και καθηγητή μου Μανώλη Δρετάκη και με τη στήριξη του Δντή της δενδροκηπευτικής του υπουργείου Γεωργίας κου Απέσου που κατανόησε τον αγώνα μας, πετύχαμε την αναβολή της εισαγωγής και πολύ σημαντικά θέματα που οδηγούσαν στον εκσυγχρονισμό της παραγωγής και της εμπορίας. Πετύχαμε επίσης σε περίπτωση εισαγωγής και για όσο διάστημα διαρκούσε, να επιδοτούνται οι αγρότες με 100 δρχ ανα κιλό που θα πουλούσαν. Δυστυχώς οι παραγωγοί βολεύτηκαν για αρκετό διάστημα μόνο με το τελευταίο μέτρο της επιδότησης και απεμπόλησαν όλα τα θετικά που θωράκιζαν την προοπτική της καλλιέργειας.
1/2/1978 - Ο Συνεταιρισμός ενημερώνει για την έναρξη λειτουργίας της γεώτρησης του Φωνιαλά που έδωσε σημαντική ανάσα στην περιοχή
Τα επόμενα χρόνια η τιμή της μπανάνας αυξήθηκε ξαφνικά και υπέρμετρα, με αποτέλεσμα να αγανακτούν οι καταναλωτές. Οι παραγωγοί έπεσαν σε μια καλοστημένη παγίδα και έχασαν το ηθικό πλεονέκτημα που είχαν. Ο δρόμος για την εισαγωγή είχε ανοίξει. Η ντόπια μπανάνα δεν είχε πλέον ζήτηση. Οι καλλιέργειες εγκαταλείφθηκαν και η άλλοτε καταπράσινη κοιλάδα ερήμωσε και μαζί ξεράθηκαν τα οπωροφόρα που ήταν στους μπανανόκηπους. Μια ψύξη που σπάνια συμβαίνει στην περιοχή, έδωσε τη χαριστική βολή.
Μετά όμως από αρκετά χρόνια, το άρωμα και η ποιότητα της ντόπιας μπανάνας παρέμεινε ζωντανό. Οι καταναλωτές που άρχισαν να ψάχνουν ποιοτικά προϊόντα της δίνουν πάλι τη θέση που τις ταιριάζει. Φαίνεται και είναι θετικό ότι η σχέση παραγωγών καταναλωτών έχει μπει σε μια άλλη βάση σεβασμού και πρέπει να παραμείνει αμφίδρομη. Ένα προϊόν ευρείας κατανάλωσης και πολύ περισσότερο η μπανάνα, που είναι 25% φρούτο και 75% τροφή και απευθύνεται κυρίως σε παιδιά εκτός από τα ποιοτικά χαρακτηριστικά του, πρέπει να είναι και οικονομικά προσιτό. Μόνο έτσι σφυρηλατείται και διαρκεί η σχέση του παραγωγού με τον καταναλωτή.
1983 - Μπανάνες στα πρανή. ΄Ορθιος ακόμα ο νερόμυλος της Ιεράς Μητρόπολης
Είναι σημαντικό ότι βελτιώθηκε η θέση της μπανάνας. Σειρά έχει το περιβάλλον που όμοιο του δεν συναντούσες χιλιόμετρα μακριά και σίγουρα έχει επηρεαστεί σήμερα από την αυξημένη παραγωγική δραστηριότητα. Εξάλλου τον τόπο δεν μας τον παρέδωσαν οι πρόγονοι μας μόνο παραγωγικό. Μας τον παρέδωσαν και ελκυστικό και έτσι πρέπει να τον παραδώσουμε και εμείς. Το μακροπρόθεσμο συμφέρον του τόπου είναι να συνεχιστεί η προσπάθεια για να ξαναγίνει η κοιλάδα καταπράσινη και όαση δροσιάς και για τους κατοίκους και για τους επισκέπτες και κυρίως για τα νέα παιδιά ,που θέλουν να ασχοληθούν στον τόπο τους και με άλλες δραστηριότητες.
Η γιορτή της μπανάνας που οργανώνεται και φέτος στην Αρβη το διάστημα 9-11 του Αυγούστου και εξελίσσεται σε θεσμό είναι μια ευκαιρία για τους επισκέπτες να γνωρίσουν τον τόπο που ξεκίνησε η καλλιέργεια της και για τους κατοίκους να προγραμματίσουν με ορθολογικό τρόπο την αναγκαία ισορροπία που πρέπει να έχει η ανάπτυξη της περιοχής σε σχέση με το περιβάλλον της Αρβης.
Καλή επιτυχία στις εκδηλώσεις σας.
Το Φαράγγι και το μοναστήρι της Αρβης