Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης και η άμεση επίδρασή της στη βενετοκρατούμενη Κρήτη

Πρωί πρωί ακούσαμε, πάλι, στις ειδήσεις την απόφαση του Προέδρου Ερντογάν, «μέχρι θανάτου» ηγέτη των Τούρκων, να έρθει στην Κωνσταντινούπολη και να προσευχηθεί στην Αγία Σοφία, στο θαυμάσιο αυτό μνημείο όλων των εποχών, στο χιλιόχρονο σύμβολο του βυζαντινού και χριστιανικού μεγαλείου και λαμπρότερο στολίδι της επί χίλια χρόνια απόρθητης βασιλεύουσας.

29 Μαΐου και ο νους πηγαίνει στην Άλωσή της, πριν 570 χρόνια, 200 χρόνια μόλις μετά την επανάκτησή της από τους Φράγκους (1261). Τότε που η Πόλη με την τεράστια στρατηγική σημασία (σταυροδρόμι των εμπορικών δρόμων, όπου ενώνονται Ευρώπη και Ασία, Μαύρη θάλασσα και Μεσόγειος) έπεσε μετά από δίμηνη πολιορκία και κυρίως τον τελευταίο διήμερο σφοδρό βομβαρδισμό της και έγινε κέντρο, πρωτεύουσα και καμάρι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Κι ο Κωνσταντίνος ο 4ος Παλαιολόγος, γιος του Μανουήλ Β΄ και της Πριγκίπισσας της Σερβίας, Δεσπότης πρώτα του Μυστρά και τελευταίος Αυτοκράτορας (από το 1448) του μικρού πια βυζαντινού κράτους (Κωνσταντινούπολη, μερικές πόλεις του Ευξείνου και κάποια νησιά του Αιγαίου) έπεσε 49 χρόνων, πολεμώντας στα τείχη σώμα με σώμα με τον εισβολέα. Ένδοξα, γιατί, ενώ μπορούσε, δεν έφυγε, επιλέγοντας συνειδητά και ελεύθερα, αφού δήλωσε ρητά στον Μωάμεθ Β΄ τον Πορθητή (1432 – 1481) πως δε θα του παραδώσει την Πόλη, «κοινή γαρ γνώμη πάντες αυτοπροαιρέτως αποθανούμεν και ου φεισόμεθα της ζωής ημών». Αξίζει να μελετηθούν οι ομιλίες που απευθύνει κάθε αρχηγός στο στρατό του την παραμονή της Άλωσης (28 Μαΐου 1453). Αναφέρονται από τους ιστορικούς Κριτοβουλίδη και Σφραντζή. Ο πρώτος αναφέρει την ομιλία του Μωάμεθ και ο δεύτερος του Παλαιολόγου. Δείχνουν ολοκάθαρα τους δύο διαφορετικούς κόσμους που πολεμούν, την ύλη και το πνεύμα και το απύθμενο χάσμα που τους χωρίζει.

Οι Τούρκοι μάχονται για υλικά αγαθά, απολαύσεις και δόξα. Οι Έλληνες για τα μεγάλα τους ιδανικά: την πίστη, το Θεό, την Πατρίδα, τους συγγενείς και τους φίλους τους και το βασιλιά τους που αντιπροσωπεύει το Θεό.

Μετά την τριήμερη λεηλασία της Πόλης και τον εξανδραποδισμό των Χριστιανών, ο Μωάμεθ μπήκε νικητής στην Αγία Σοφία και προσευχήθηκε ευχαριστώντας τον Αλλάχ. Ήταν πια τζαμί το θαύμα αυτό, το καύχημα των Χριστιανών και τον φιλότεχνων όλου του κόσμου. Όπως είναι και σήμερα, που στέκει κλασικό, διαχρονικό, λαμπρό μνημείο αρχιτεκτονικής και γενικού κάλλους. Αγέραστο και περήφανο δημιούργημα μεγάλης έμπνευσης, γνώσης και υψηλής τέχνης. Στέκει αξιοθαύμαστα δυνατό και ωραίο, ακριβώς 1453 χρόνων (532 – 2023), για να θυμίζει πως η μοίρα των ανθρώπων, των λαών, των κρατών είναι απρόβλεπτη και «αόρατο το μέλλον». Και συγχρόνως την αθανασία του Πολιτισμού. Για να θυμίζει, επίσης, και τα αίτια και τα αποτελέσματα των ιστορικών γεγονότων, πώς δηλαδή και γιατί έπεσε το Βυζάντιο και τι δημιούργησε η πτώση του.

Αλλά τι γίνεται τότε, κατά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης στη βενετοκρατούμενη Κρήτη, η οποία μετά τη βυζαντινή της εποχή (330 -1204), με το μεσοδιάστημα της Αραβοκρατίας (824 – 961), έπεσε στα χέρια των Ενετών (1204 – 1669) και το 1669 στους Τούρκους, 216 χρόνια μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης; Έφτασε άραγε στο νησί ο αντίκτυπος του μεγάλου γεγονότος;

Και βέβαια. Πώς θα μπορούσε να γίνει διαφορετικά; Οι Κρήτες είχαν διατηρήσει την εθνική τους συνείδηση, όπως φαίνεται από τις 27 μικρές και μεγάλες επαναστάσεις τους κατά των Ενετών κατακτητών. Από το 1211, την Επανάσταση των Σκορδίληδων και των Μελισσηνών, ως το 1367, την επανάσταση των Καλλέργηδων, κατά τον Στέφανο Ξανθουδίδη «τελευταίος σπασμός της αιμοφύρτου Κρήτης».

Επί πενήντα χρόνια (1400 – 1450) επικράτησε γαλήνη και ανάπτυξη στο νησί, όπου μετά την Άλωση του 1453 έφτασαν από την Κωνσταντινούπολη πολλοί Έλληνες πρόσφυγες. Αυτοί μαζί με Κρήτες αγωνιστές οραματίστηκαν την αναβίωση του Βυζαντίου με κέντρο την Κρήτη, που διατηρούσε ζωντανή τη βυζαντινή παράδοση. Δημιούργησαν, λοιπόν, ένα κίνημα με αρχηγό τον βυζαντινής οικογένειας Σήφη Βλαστό, τον παπα – Μανασσή Αρκολέο και τον Λεοντάκιο Τρουλλινό από το Ρέθυμνο. Και από τα Χανιά τον Παύλο Καλύβα και τον Γεώργιο Καλλέργη. Ήταν ένα κίνημα – αντίδραση στην Πτώση της Κωνσταντινούπολης, το οποίο όμως προδόθηκε και οι Βενετοί το έπνιξαν στο αίμα τον Αύγουστο του 1454.

Μια παρόμοια κίνηση με τη συμμετοχή πολλών προσφύγων από την Κωνσταντινούπολη εκδηλώθηκε το 1460 και είχε ακριβώς την ίδια κατάληξη. Ο κύκλος των επαναστάσεων έκλεισε με την Επανάσταση του Καντανολέου το 1527, κατά την οποία η εκδίκηση των Βενετών ήταν φοβερή.

Μια σύντομη αναφορά στην Άλωση της Κωνσταντινούπολης και στον αντίκτυπό της στη βενετοκρατούμενη Κρήτη, για να αποσπάσει τη σκέψη μας από την επικαιρότητα (εκλογές), ώστε να πάρει η παιδαγωγική και διδακτική ιστορία τη θέση της – έστω μια μικρή θεσούλα.

*Η κ. Άννα Μανουκάκη-Μεταξάκη είναι φιλόλογος, συγγραφέας και ιστορική ερευνήτρια