Η ιστορία της λατρείας των δέντρων, φαινόμενο που ξεπερνά τα όρια ενός γεωγραφικού χώρου και προσλαμβάνει σχεδόν παγκόσμιες διαστάσεις σε διαφορετικές ηπείρους και διαφορετικούς πολιτισμούς, ανιχνεύεται σε πρώιμες εποχές, μέσα από την εικονογραφία του προϊστορικού κόσμου.
Το μοτίβο του δέντρου που εμφανίζεται σχηματοποιημένο με μια ιερή και κυρίαρχη μορφή να είναι καθισμένη στη βάση του φαίνεται να έχει επηρεάσει συγγενικούς ή και γειτονικούς πολιτισμούς της Μεσογείου και της Εγγύς Ανατολής και να έχει εκφράσει τις θρησκευτικές αντιλήψεις που έχουν ως αφετηρία την ετήσια αναγέννηση της φύσης.
Στα παραδείγματα που γνωρίζομε από τον ελληνικό χώρο (π.χ. στα περίφημα κρητικά και μυκηναϊκά δακτυλίδια) το ιερό δέντρο φαίνεται να συνδέεται με την επιφάνεια της θεότητας. Η θεότητα εμφανίζεται δίπλα στο δέντρο ύστερα από τελετουργίες και χορούς που μοιάζουν εκστατικοί• οι λατρευτές αγγίζουν τα κλαδιά του δέντρου ή τα τραβούν σε μια προσπάθεια στενότερης επαφής ή τελετουργικού σεισίματος. Σε άλλες περιπτώσεις κατευθύνονται προς το δέντρο και την καθήμενη γυναικεία μορφή και σε άλλες το δέντρο εμφανίζεται μόνο του δίπλα σε ιερές κατασκευές ή δίπλα σε θύματα αιματηρών θυσιών τα οποία οδηγούνται στους σχηματοποιημένους, κυρίως τραπεζόσχημους, βωμούς.
Μερικά νεότερα ευρήματα, όπως το δακτυλίδι του Πόρου Ηρακλείου, μας επιτρέπουν να επιβεβαιώσομε το λατρευτικό σκηνικό και να κατανοήσομε τη σχετική τελετουργία. Στο δακτυλίδι αυτό η λατρεία του δέντρου συνδυάζεται με παράσταση πιθανής βαιτυλολατρείας και εμφάνισης της θεότητας (επιφάνεια, θεοφάνεια). Το σκηνικό συμπληρώνεται με πλοίο, ιερή συνομιλία και ανδρική μορφή με σημαίνουσα θέση και ρόλο. Πρόκειται για μια σημαντική «μαρτυρία» που μας επιτρέπει να ερμηνεύσομε παλαιότερα ευρήματα αφού φαίνεται να αποσαφηνίζεται ότι το λατρευτικό σκηνικό και οι τελετουργικές επικλήσεις αποσκοπούν στην εμφάνιση της θεότητας.
Στην πρώιμη ελληνική τέχνη η εικονογράφηση της επιφάνειας είναι έκδηλη. Από τις σχετικές παραστάσεις βέβαια μπορεί να απουσιάζει το σύνθετο λατρευτικό σκηνικό των μινωικών και των μυκηναϊκών χρόνων (με τους λατρευτές και τις εκστατικές κινήσεις) παραμένει, όμως, το κεντρικό θέμα που δηλώνεται κατά τρόπο μάλλον πιο άμεσο: Η θεότητα επιφαίνεται μέσα από τους κλάδους του δέντρου, κατά τρόπο μυστηριακό. Το εκπληκτικό παράδειγμα της Σύμης Βιάννου, στο ιερό του Ερμή και της Αφροδίτης, είναι χαρακτηριστικό: Πάνω στα κλαδιά του δέντρου εικονίζεται η νεαρή ανδρική μορφή, σε απόσταση από το έδαφος έτσι που να δίνει την εντύπωση «της προσέλευσης από ψηλά και της στιγμιαίας παρουσίας της». Η καθισμένη σε δέντρο ή κλαδί δέντρου νεαρή μορφή δείχνει την επιβίωση του μοτίβου, ακόμη και στις περιπτώσεις που ο τεχνίτης δεν εικονογραφεί λατρευτικές σκηνές αλλά εικόνες του καθημερινού βίου.
Οι μαρτυρίες φυτικής επιφάνειας πολλαπλασιάζονται και απηχούν λατρευτικές εκφράσεις στα κλασικά και στα ελληνιστικά χρόνια. Η Αθηνά εικονίζεται συχνά δίπλα στο ιερό δέντρο της, την ελιά της Ακρόπολης. Η δρυς της Δωδώνης, η αγριελιά της Ολυμπίας, η δάφνη των Δελφών εκπροσωπούν ή εκφράζουν τους θεούς στους οποίους είναι αφιερωμένα τα αντίστοιχα ιερά. Σε κρητικά νομίσματα βλέπομε τον Δία Βελχανό ως Νεαρό Θεό πάνω στα κλαδιά του δέντρου και μια γυναικεία μορφή σε ανάλογη στάση. Ο Όσιρις εμφανίζεται δίπλα στον ιερό κέδρο του. Με δέντρα συνδέεται συχνά η Άρτεμις, στη Λακωνία, μάλιστα, μια μυρτιά λατρευόταν ως Άρτεμις Σώτειρα. Ο Διόνυσος αποκαλείται Δενδρίτης, ο Ερμής Κεδρίτης, ο Απόλλων Στυρακίτης (από το φυτό στύραξ) και Κυφαρισσίτης.
Μετά την επικράτηση του Χριστιανισμού η λατρεία των ιερών δέντρων συνεχίζεται σ' ολόκληρο τον ελληνικό χώρο. Η στάση, όμως, της νέας θρησκείας απέναντι στο δέντρο και την ιερότητά του δεν υπήρξε σταθερή στο πέρασμα του χρόνου. Η επίσημη εκκλησία κατέβαλε πολλές προσπάθειες για να καταργηθούν τα κατάλοιπα της αρχαίας λατρείας. Ο 84ος Κανών της εν Καρθαγένη Οικουμενικής Συνόδου είναι σαφής: "τα λείψανα της ειδωλολατρείας μη μόνον εν ξοάνοις, αλλά και εν οιοισδήποτε τόποις ή άλσεσιν ή δένδροις, παντί τρόπω εξαλειφθώσι" . Την ίδια περίπου εποχή ο Άγιος Υάκινθος έκοψε ένα ιερό δέντρο πτελέας («…πεπαλαιωμένον… θεωρούμενον ως ιερόν») ενώ ο Όσιος Υπάτιος "είπου γάρ ήκουσεν ή δένδρον ή άλλο τι τοιούτον ότι προσκυνούσι τινες, ήρχετο εκεί ευθέως και, κατακόψας αυτό κατέκαιε πυρί." Ο Άγιος Νικόλαος, Αββάς της Μονής της Αγίας Σιών, (συγχωνεύτηκε στη λατρεία με τον γνωστό προστάτη των θαλασσινών) είχε κόψει ένα άλλο δέντρο στην περιοχή της Λυκίας. Όσα δέντρα συνδέονταν άμεσα με την αρχαιότερη λατρεία θεωρήθηκαν ως ειδωλολατρικά κατάλοιπα και όσα σχετίζονταν με τη νεότερη λατρεία ως καθαγιασμένα! Τα πρώτα, λοιπόν, έπρεπε να καταστραφούν. Στη χριστιανική θρησκεία ο συμβολισμός του δέντρου συμβάλλει στο να καθιερωθεί ένα καινούργιο λατρευτικό πλαίσιο μέσα στο οποίο συνυπάρχουν τα κατάλοιπα των αρχαιότερων συνηθειών με τις νεότερες. Ας θυμηθούμε το αρχαιότερο Δέντρο της Ζωής, την τυπολογική παράσταση της γενεαλογίας του Χριστού με τη Ρίζα του Ιεσαί αλλά και τον εικονογραφικό τύπο της Αμπέλου…
Πολλά από τα δεντρολατρικά μοτίβα τα οποία επιβιώνουν ακόμη και σήμερα στην Ελλάδα μαρτυρούνται από περιηγητές, όπως ο Bartholdy που είδε ράκη ανηρτημένα σε δένδρα στον ελληνικό χώρο και ο λόγιος R. Pashley που άκουσε παραδόσεις για απαγόρευση κοπής των κυπαρισσιών της Σαμαριάς.
Θεοφάνεια στη νεότερη λατρεία
Η συμπεριφορά του ανθρώπου απέναντι στο δέντρο καθορίζεται από τις κατά τόπους θρησκευτικές και κοινωνικές αντιλήψεις και οι παράμετροι που ορίζουν ως ιερό ένα δέντρο είναι κυρίως θρησκευτικοί. Ωστόσο στη διαδικασία διαφοροποίησης κάποιων δέντρων από άλλα ομοειδή των εμπλέκονται λατρευτικές και κοινωνικές αντιλήψεις καθώς και μαγικές και θεραπευτικές πρακτικές. Πολλά από τα ιερά δέντρα συνδέονται με θαυματουργικές θεραπείες ασθενειών.
Αν επιχειρήσομε μια ταξινομητική προσπάθεια, θα πρέπει να διακρίνομε ως σταθερό στοιχείο τη σχέση του δέντρου με το ιερό το οποίο το καθαγιάζει και συχνά καθαγιάζεται απ’ αυτό. Η μεγάλη πλειοψηφία των σύγχρονων ιερών δέντρων βρίσκεται δίπλα σε ιερά καθιδρύματα, σε ναούς, μοναστήρια, τόπους καθαγιασμένους από την παράδοση, ή ακόμη και πάνω σε στέγες ναών. Άλλα θεωρούνται ιερά λόγω της διαφοροποίησής των από τα ομοειδή, όπως είναι η ανάποδη βλάστηση κατά το γνωστότερο νεοελληνικό πρότυπο του κυπαρισσιού του Μυστρά και το βιβλικό ξύλο του Ααρών ή το γεγονός ότι είναι αειθαλή σε αντίθεση με τα άλλα του ιδίου γένους με χαρακτηριστικό παράδειγμα τα περισσότερα από 60 άτομα αειθαλούς πλατάνου που υπάρχουν στην Κρήτη.
Η σχέση του δέντρου με το θείον προσδιορίζεται πάντα από την προφορική παράδοση και εκδηλώνεται με λατρευτικές πρακτικές που μπορούν να ταξινομηθούν ως εξής:
-Προσευχές, θυμιάματα και επικλήσεις του θείου κάτω από το φύλλωμα
-Εγκοιμήσεις κάτω από το ιερό δέντρο για λόγους θεραπείας από νοσήματα
-Ανάρτηση ρακών και ενδυμάτων πάνω στους κλάδους του δέντρου για λόγους ιαματικούς
-Ανάρτηση ταμάτων και αφιερωμάτων στους κλάδους
-Επαφή με το φύλλωμα ή και εναγκαλισμός του κορμού για διάφορους λόγους (ίαση από ασθένειες, θαυματουργική συνέργεια, εκπλήρωση επιθυμιών)
-Αποκοπή κλάδων ή φυλλωμάτων για την παρασκευή ιαματικών παρασκευασμάτων και περιάπτων
-Καθαγιασμός των καρπών και προσφορά των μαζί με το αντίδωρο, όπως είναι γνωστό σε μια περίπτωση
-Απαγόρευση κοπής κλάδων ή φύλλων. Συχνά, όμως, από τα δέντρα που απαγορεύεται η κοπή κλάδων κόβονται φύλλα, άνθη ή καρποί που χρησιμοποιούνται ως ιάματα.
Οι παραδόσεις που προσδιορίζουν τη σχέση του δέντρου με το ιερό είναι και πάλι ποικίλες. Μια μεγάλη κατηγορία δέντρων και θάμνων καθαγιάζεται από παραδόσεις για ανευρέσεις λατρευτικών εικόνων στη ρίζα ή κοντά σ’ αυτά ή από τη θαυματουργική εμφάνιση του θείου πάνω ή δίπλα σ’ αυτά. Τελικά το δέντρο δεν είναι ιερό από μόνο του αλλά καθαγιάζεται από τη θεότητα στην οποία τελικά αποδίδεται και η λατρεία.
Η τοποθέτηση της λατρευτικής εικόνας του θεού στον κορμό του δέντρου όπως και η ανάρτησή της στα κλαδιά αποτελεί μορφή επιφάνειας υποκαθιστά την εμφάνιση της θεότητας. Κατά τον ίδιο τρόπο θα πρέπει να αποδώσομε στην υποσυνείδητη αντίληψη περί θεοφάνειας και τις παραδόσεις για θαυματουργικές εμφανίσεις αγίων στα κλαδιά, στον κορμό ή δίπλα στο δέντρο.
Τα δέντρα αποκτούν ιερότητα είτε επειδή γειτνιάζουν με ναούς, είτε επειδή η παράδοση τα θέλει χώρους εμφάνισης του θεού ή των αγίων, είτε επειδή έχουν ιδιαίτερη μορφή και σχήμα το οποίο οφείλεται σε θεϊκή – θαυματουργική επέμβαση. Στις περισσότερες περιπτώσεις μπορεί να συνυπάρχουν δυο ή περισσότεροι λόγοι. Όμως, μεγάλος αριθμός νεοελληνικών ιερών δέντρων οφείλουν την ιερότητά τους σε λανθάνουσες μορφές επιφάνειας: Τα δέντρα είναι ιερά επειδή:
Α. Η λατρευτική εικόνα βρέθηκε, σύμφωνα πάντα με την παράδοση, στη ρίζα, στα κλαδιά ή κάτω από τα δέντρα.
Β. Η θέση της εικόνας αποκαλύπτεται από τη μυστηριακή εμφάνιση φωτός ή φωτιάς. Οι παραδόσεις αυτές φαίνεται να έχουν ως πρότυπο την βιβλική καιόμενη βάτο.
Γ. Η εικόνα κρύβεται στα κλαδιά και εμφανίζεται μόνο σ' εκείνους που έχουν τη δυνατότητα να τη δουν.
Δ. Η μορφή του Αγίου εμφανίζεται κάτω ή δίπλα από το δέντρο κατά τρόπο θαυματουργικό.
Οι παραδόσεις αυτές έχουν ως κοινό στοιχείο την εμφάνιση της θεότητας και φαίνεται να αποτελούν απηχήσεις του αρχαιότερου μοτίβου, όπως το ανιχνεύομε σήμερα στις αρχαίες πηγές. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα του ελληνικού χώρου είναι η «Αγία Μυρτιά» της βυζαντινής Μονής Παλιανής. Μέσα από τους κλάδους του ιερού δέντρου εμφανίζεται η Θεοτόκος, όπως μαρτυρεί και η σύγχρονη ασματική ακολουθία της:
«Η Εικών σου η άχραντος τη μυρσίνη οικήσασα ταύτην εχαρίτωσε πολλοίς θαύμασι και ζωηφόρω σου χάριτι…»
«Το γαρ θείον Αυτής (της Θεοτόκου) εκτύπωμα εν δένδρω μύρτον οικείν ηρετήσατο και του φυτού τοις κλάδοις χάριν δέδωκεν ώστε πάντες εκπλήττεσθαι».
