Πως μια ακατανόητη απόφαση έθεσε υπό διωγμό το βιολί στη μουσική παράδοση της Κρήτης, άλλαξε τον ρου της ιστορίας και έβαλε "ταφόπλακα" στα πολιτιστικά ήθη ολόκληρων περιοχών
Πάντα είχα την απορία, πώς ένα όργανο με τόσο γλυκό ήχο, το "όργανο των μεγάλων συνθετών" όπως αποκαλείται, το οποίο παίζει κυρίαρχο ρόλο στη μουσική παράδοση πολλών περιοχών της χώρας μας, γνώρισε έναν... άτυπο πόλεμο στο νησί της Κρήτης και περιοχές όπως η Βιάννος, βρήκαν υψωμένα τείχη στην προσπάθεια διάδοσης, ακόμα και διατήρησης, της μουσικής κουλτούρας τους.
Αναφέρομαι, φυσικά, στο βιολί και οι απορίες μου σχετικά με την παράξενη μοίρα του στην ιστορία της Κρητικής μουσικής, με έβαλαν στη διαδικασία να ξεκινήσω μια μικρή έρευνα και να μάθω πράγματα που οι μεγαλύτεροι, πιθανώς, γνωρίζουν, οι νεότεροι όμως σίγουρα αγνοούν.
Η αρχή αυτού του κουβαριού φαίνεται πως βρίσκεται στα μέσα της δεκαετίας του 50', όπου στην Κρήτη συνυπάρχουν αρμονικά η λύρα και το βιολί, σαν κυρίαρχα σολιστικά όργανα μιας ολοζώντανης και δυναμικότατης μουσικής κοινωνίας.
Η Μεγάλη Σχολή της Ανατολικής Κρήτης, στην οποία ανήκει (ή τουλάχιστον ανήκε) ξεκάθαρα η Βιάννος, έχει ως βασικό όργανο το βιολί και τα μουσικά στοιχεία που την διαμορφώνουν, πάνε πολύ πίσω. Κοιτίδα της είναι η Σητεία, ενώ θεμελιωτής και πρωτοπόρος της Σχολής θεωρείται ο Στρατής Καλογερίδης, μια προσωπικότητα που άφησε πίσω του ανεκτίμητης αξίας συλλεκτικό και συνθετικό έργο. Πρόκειται για τον άνθρωπο που γύρισε πόρτα-πόρτα όλη τη Σητεία αναζητώντας τους παλιούς βιολάτορες και λυράρηδες (Φοραδάρης, Καλοχωριανός, Καλομενόπουλος, Κιρλίμπας) ώστε να καταγράψει σε πεντάγραμμο τις παλιές κοντυλιές όπως τις θυμόταν!
Ο Στρατής Καλογερίδης
Το "απαγορευτικό" στο βιολί από το ραδιόφωνο και τη δισκογραφία
Η ιστορία μας, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, αρχίζει στα μέσα της δεκαετίας του 50', δεκαετία που συμπτωματικά ήταν η τελευταία του Καλογερίδη στη ζωή. Τότε, χωρίς κανέναν πραγματικά τεκμηριωμένο λόγο, ο Διευθυντής του μουσικού προγράμματος στο Εθνικό ΄Ιδρυμα Ραδιοφωνίας (Ε.Ι.Ρ.), Σίμων Καράς, προέβη σε μια ακατανόητη, μέχρι και σήμερα, ενέργεια. Εισηγείται την απαγόρευση της μετάδοσης της Κρητικής μουσικής που παιζόταν με βιολί στο ραδιόφωνο, απαγόρευση που επεκτάθηκε αργότερα και στην τηλεόραση! Έτσι, από μια απλή απόφαση, ένα όργανο που κυριαρχεί για αιώνες στην Κρήτη, ξαφνικά αντιμετωπίζεται σαν... να μην υπάρχει!
Όπως αναφέρει σε παλαιότερο άρθρο του ο αείμνηστος Σάββας Πετράκης, συνέπεια αυτού του καθεστώτος λαούτου-λύρας, ήταν να δημιουργηθούν κάποιες προκαταλήψεις και να απαξιωθούν μουσικοί και μουσικές με τοπικό ιδίωμα που είχαν ποιότητα και αυθεντικό χαρακτήρα. Αυτό, είχε επίσης σαν συνέπεια τη δισκογραφική απραξία σε περιοχές με αντίστοιχη παράδοση στα "άκρα" της Κρήτης (Χανιά-Λασίθι) κάτι που σημαίνει πως, κυριολεκτικά, χάθηκε ένας τεράστιος πολιτιστικός πλούτος, αφού σπουδαίοι βιολάτορες δεν ηχογραφήθηκαν επαγγελματικά ποτέ.
Έτσι, ο Σίμων Καράς, ένας άνθρωπος που, κατά τα άλλα, θεωρείται πως άφησε τεράστιο έργο στη διάσωση και διάδοση της ελληνικής παραδοσιακής μουσικής, έκανε πολύ μεγάλο κακό σε ένα τεράστιο μέρος της Κρητικής Παραδοσιακής Μουσικής που σχετίζεται κυρίως με τις περιοχές του Λασιθίου και των Χανίων.
Ο Σίμων Καράς
Το "γιατί" βασανίζει ακόμα και σήμερα
Οι καλοπροαίρετοι, υποστηρίζουν πως το λάθος που έκανε ο Καράς ήταν πως, μάλλον, αντιμετώπισε το βιολί, πιθανόν λόγω του ρόλου στην Κλασσική Μουσική, ως μη παραδοσιακό όργανο σε σύγκριση με τη λύρα που θεωρούσε πως έχει γνησιότερο ρόλο στην παράδοση της Κρήτης. Επιπρόσθετα, αντιμετώπισε πολιτισμικά την Κρήτη σαν νησί, ενώ θα έπρεπε να την αντιμετωπίσει σαν ολόκληρη χώρα, με διαφορετικά κέντρα και πολυποίκιλες παραδόσεις, κάτι που ισχύει για πολλά τα μέρη, αλλά για την Κρήτη σίγουρα πολύ περισσότερο.
Υπάρχει όμως -πολύ λογικά- και η άποψη που κάνει λόγο για συντονισμένο σχέδιο με σκοπό την προώθηση της λύρας εις βάρος του βιολιού, με τον Καρά να αποτελεί απλά το μέσο για την επίτευξή του, καθώς δεν δικαιολογείται αυτού του είδους ή -σχεδόν φασιστική- αντιμετώπιση στην οποία έτυχε το όργανο και οι εκπρόσωποί του.
Δυστυχώς, πολλοί καλλιτέχνες του βιολιού έφυγαν με το παράπονο της παραμέλησής τους, ενώ το χειρότερο είναι πως δεν καταγράφηκαν αρχαίοι σκοποί από ανθρώπους που "ατύχησαν" να ζήσουν σε περιοχές όπου το βιολί ήταν κυρίαρχο όργανο.
Διαβάζουμε σχετικά, στο άρθρο του Ηλία Γ. Οικονομάκη με τίτλο "O Διωγμός του Κρητικού Βιολιού της Παράδοσης", τα παρακάτω ενδιαφέροντα:
"Ο Σίμων Καράς, προσωπική άποψη, υπήρξε απλώς το μέσον με το οποίον έγινε κατορθωτό να υλοποιηθεί σχέδιο, καλά καταρτισμένο με προοπτική. Δηλαδή να σβήσει από τα Μ.Μ.Ε, η φωνή του κρητικού βιολιού από την Κρήτη και από όλη την Ελλάδα, γιατί δεν ήταν συναγωνίσιμη. Η φωνή που δεν άφηνε ασυγκίνητη καμιά κρητική καρδιά, τα αηδόνια της νύχτας, Η μουσική με τις άπειρες παραλλαγές και τη μεγάλη ποικιλία, με τις μελωδίες και τα απαράμιλλα ακούσματα.
Είναι η αλήθεια, πως κοντά και δίπλα στο βιολί και την παραδοσιακή μουσική του, δεν μπορούσε να σταθεί κάτι άλλο. Χαλούσε σχέδια, χαλούσε συμφέροντα. Το βιολί λοιπόν έπρεπε να φύγει … και έφυγε".
Στο ίδιο κείμενο, θα βρούμε την άποψη του εθνομουσικολόγου, Καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών Λάμπρου Λιάβα, ο οποίος αναφέρει: « Είναι η εποχή, μετά τον πόλεμο, που το βιολί εξακολουθεί να έχει τη μεγαλύτερη διάδοση σε σχέση με τη λύρα και χρειάστηκε ολόκληρος αγώνας των λυράρηδων, με βοηθό σ’ αυτή την προσπάθεια τον Σίμωνα Καρά, για να ξανακερδίσει (σ.σ.αποκτήσει) η λύρα τον τίτλο του εθνικού συμβόλου της Κρητικής Μουσικής».
Μετάνιωσε, μα ήταν ήδη αργά...
Υπάρχουν αρκετές μαρτυρίες, οι οποίες καταγράφονται σε διάφορα άρθρα αλλά και διαδικτυακά forums, στα οποία υποστηρίζεται η άποψη πως προς το τέλος της ζωής του (πέθανε το 1999), ο Σίμων Καράς μετάνιωσε για την απόφαση να προωθήσει τη λύρα εις βάρος του βιολιού.
Φέρεται μάλιστα να έχει πει σε μαθητές του πως "δυστυχώς δεν καταγράψαμε πολλούς βιολάτορες που έπαιζαν θαυμάσιους σκοπούς".
Η αλήθεια είναι πως σε μεγάλο βαθμό, ο σκοπός, αν υπήρχε σκοπός, επετεύχθη. Κι όχι πως είναι πραγματικά πρόβλημα η λύρα να αποτελεί το σήμα κατατεθέν της Κρητικής μουσικής. Άλωστε, δεν είναι ιδιαίτερα έξυπνο να τα βάλουμε με... το όργανο. Όμως, μια μουσική κοινωνία με τέτοια ποικιλία, θα ήταν πολύ πιο δημιουργική και παραγωγική από αυτό που είναι σήμερα. Κι είναι χρέος μας, να κάνουμε ότι μπορούμε, για να διορθώσουμε αυτό το ιστορικό λάθος, ή έστω να μην ξεχάσουμε τι έχει συμβεί, διότι έτσι θα κρατήσουμε ζωντανή τη φλόγα που ακόμη σιγοκαιεί σε πολλές περιοχές, οι οποίες αύριο θα αναλάβουν τον ρόλο να αναγεννήσουν αυτή τη μουσική σχολή.
Η φωτογραφία προέρχεται από το φωτογραφικό αρχείο Μανώλη Σπανάκη. Στα όργανα ο Μιχάλης Κουσκουμπεκάκης (βιολί) και Γιάννης Μυλωνάκης «Ταγαρούλη» (μπουζούκι).
1η σειρά από αριστερά: Μανώλης Ι. Τζαγκουρνής, Αδάμης Ραπτάκης, Βαγγέλης Ηγουμενίδης και Κλέαρχος Κυριακάκης.
