Η πνευματική ζωή στην Κρήτη, αρχισε σαν μια χαλάρωση που δεν ξεχώριζε πολύ απο μια απλή ξεκούραση.
Ηταν μια διαφυγή απο τον καθημερινό μόχθο, και κανείς δεν νοιαζόταν για την ποιότητα της. Μπορούμε να φανταστούμε τους παλιούς Κρητικούς, να διαβάζουν τα βράδυα στο φώς των κεριών, τις περισσότερες φορές δυνατά, για να τους ακούν οι άλλοι, τα ρομαντικά μυθιστορήματα της εποχής, διάφορα έργα που προκαλούσαν γέλιο, η όταν ήθελαν άλλες φορές, κάτι σοβαρό και ωφέλιμο.
Νωρίς ιδρύθηκαν ελληνικά τυπογραφεία στη Βενετία, και στις αρχές του ΙΣΤ΄αιώνα άρχισαν να τυπώνονται και να στέλνονται στη Κρήτη, διάφορα βιβλία που είχαν κυκλοφορήσει πρώτα σε χειρόγραφα.
Απο τον αριθμό των εκδόσεων μπορεί κανείς να καταλάβει ποιά ήταν τα ποιό αγαπητά. Στην πρώτη σειρά έρχεται η << Ριμάδα του Απολλωνίου του Τύρου>> και αμέσως μετά ο << Απόκοπος >> του Μπεργαδή, φανταστκή περιγραφή ενός ταξιδιού στον Αδη. Ακολουθούσε η ιστορία του << Ρε της Σκωτίας και της Βασίλισσας της Ιγγιλτέρας >>, η << Ηπείρου ιστορία >> και άλλα πολλα.
Τα σατυρικά έργα, "Ακολουθία του σπανού τραγογένη" , "Γαδάρου λύκου και αλαπούς διήγησις ωραία", η "Ιστορία της Σουσάννας", "Αλέξανδρος ο Μακεδών", η "Ομήρου Ιλιάς μεταβληθείσα εις κοινή γλώσσα", οι "Αισώπου μύθοι". Παράλληλα, ερχονται και διαβάζονται στη Κρήτη διάφορα ιταλικά βιβλία. Ο Αριόστος, ο Τάσσος, τα δράματα του Giraldi, και του Groto, οι βενετικές κωμωδίες, το ξακουστό στη Δύση μυθιστόρημα "Πάρις και Βιέννα", ο Pastorfido του Guarini, και άλλα έργα που αγαπήθηκαν πολύ, και δεν άργησαν να βρούν μιμιτές.
Απο τα ελληνικά έργα που κυκλοφορούσαν, πολλά είχαν γραφεί στη Κρήτη. Οι κρητικοί διάβαζαν άπληστα, και πολλοί έγραφαν κιόλας, όσοι έγραφαν ήξεραν σχεδόν απέξω τα προηγούμενα έργα, κυρίως τα κρητικά. Σ΄αυτά έβρισκαν έτοιμο γλωσσικό υλικό, και σειρές απο αγαπημένα μοτίβα. Τα καλλιεργούσαν, με το προσωπικό τους στύλ, και τα πήγαιναν ποιό πέρα, ταιριάζοντας τα με μοτίβα, παρμένα απο ιταλικά αναγνώσματα.
Ετσι απο μια ρευστή, και χωρίς αξιώσεις, λαϊκή παραγωγή, με τις λόγιες επιδράσεις και παρορμήσεις, διαμορφώθηκε τελικά - όπως είχε γίνει και στη δύση -σε μια πραγματική λογοτεχνία, με ενιαίο χαρακτήρα, και με πάγιο γλωσσικό όργανο, το ιδίωμα, που μιλιώταν στη Κρήτη. Τα αριστουργήματα της λογοτεχνίας αυτης η << Ερωφίλη>>, η << Θυσία του Αβραάμ>>, ο <<Ερωτόκριτος>>, αγαπήθηκαν στη Κρήτη, όσο τίποτε άλλο, και κυκλοφορούσαν σε χειρόγραφα, και αργότερα σε έντυπες βενετικές εκδόσεις.
Στα τέλη του ΙΣΤ΄αιώνα ήλθε για πρώτη φορά στη Κρήτη το θέατρο. Εως τότε ήταν γνωστό, μόνο σαν τις αποκριάτικες παραστάσεις των επτανήσων. Οι νέοι κρητικοί που σπούδαζαν στην Ιταλία, και έβλεπαν θέατρο, φιλοδόξησαν να μεταφέρουν αυτό το νέο είδος στη πατρίδα τους. Ιταλικά θέατρα πιθανώτατα παιχτηκαν στο κύκλο της ακαδημίας των Stravaganti, ενός συλλόγου λογίων που υπήρχε εδώ, κατά το πρώτυπο των ιταλικών ακαδημιών.
Σε πολύ λίγο χρονο, κρητικοί ποιητές έγραψαν στη μητρική τους γλώσσα θεατρικά έργα, τραγωδίες, θρησκευτικά δραματα, κωμωδίες, και ποιμενικά δράματα, πάνω στο πρώτυπο των ιταλικών. Το κοινό γρήγορα προσαρμόστηκε στο πνευματικό κλίμα, που κυριαρχούσε στη δυτική Ευρώπη, και χειροκρότησε αιματηρά δράματα, όπου όλα τα πρώσωπα σφάζονται, πάνω στη σκηνή, και όπου παρουσιάζονται αρχαίοι θεοί, και φαντάσματα, κωμωδίες που γελοιοποιούσαν τύπους γνωστούς στη κρητικη κοινωνία, το Γιατρό, το Δάσκαλο, τον Καπετάνιο,ακόμη και ποιμενικές κωμωδίες με ειδυλλιακούς έρωτες βοσκών...
Ταυτόχρονα σχηματίσθηκαν όμιλοι ηθοποιών, που έδιναν παραστάσεις σε αίθουσες σπιτιών και σε πλατείες. Δεν έχομε ένδειξη, για ύπαρξη μόνιμου θεατρικού χώρου στο Κάστρο. Στο χάρτη του Werdmulle, όπου σημειώνονται όλοι σχεδόν οι δημόσιοι χώροι, με τα ονόματα τους, δεν αναφέρεται κανένα θέατρο. Τα πρώτα κρητικά θέατρα, θα ήταν ίσως όμοια με τα ισπανικά, όπως περιγράφει ο Θερβάντες.
Στα ποιμενικά έργα, τα σύνεργα των ηθοποιών, θα ήταν ρούχα από δέρματα ζώων, γενειάδες, περούκες και γκλίτσες. Η σκηνή ήταν ένα πρόχειρο σανίδωμα, στημένο πάνω σε τέσσερεις πάγκους, και μια κουβέρτα, που χρησίμευε για παρασκήνιο και σκηνικό. Πίσω απο αυτή τραγουδούσαν οι μουσικοί. Οι θίασοι γύριζαν απο πόλη σε πόλη και έδιναν παραστάσεις στις πλατείες...
(Συνεχίζεται)
*Ο Γιάννης Ταβερναράκης, είναι ιστορικός ερευνητής
