H επαρχία Βιάννου μέσα από τις καταγραφές του Ντεστέλ (1898)


Ο Destell ( Ντεστέλ) υπήρξε επικεφαλής των ειρηνευτικών δυνάμεων για την κατάπαυση των εχθροπραξιών ανάμεσα σε χριστιανούς και μουσουλμάνους το διάστημα 1897-98 στο τμήμα Λασιθίου
Στο Ημερολόγιό του, φωτίζει μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα περίοδο της Κρητικής ιστορίας, την τελευταία κρητική επανάσταση και τη μετάβαση από την οθωμανική κυριαρχία στην νεοπαγή αυτόνομη Κρητική Πολιτεία υπό την επιτήρηση και την προστασία των Μεγάλων Δυνάμεων.
Στο Ημερολόγιο καταγράφονται ενδιαφέρουσες πληροφορίες αναλυτικά και σε βάθος, για τον τμήμα Λασιθίου, ιδιαίτερα για την περιοχή της Ιεράπετρας όπου είχε εγκαταστήσει τη διοίκηση του τομέα Λασιθίου από τον Απρίλιο του 1898, αλλά και την επαρχία Βιάννου την οποία επισκέφτηκε δύο φορές διά ξηράς και μία διά της θαλασσίας οδού Μύρτος-Άρβη-Κερατόκαμπος περιπλέοντας τα παράλιά της. Βασικός στόχος του επικεφαλής των γαλλικών ειρηνευτικών δυνάμεων υπήρξε ο περιορισμός της ανομίας, η επιβολή της τάξης ανάμεσα σε χριστιανούς και μουσουλμάνους και η συνδρομή της ειρηνικής ζωής των κατοίκων με έργα υποδομής. Το 1898 ο Ντεστέλ θα αναλάβει τη διοίκηση των στρατευμάτων των Μεγάλων Δυνάμεων σ’ ολόκληρη την Κρήτη. Στη Βιάννο εγκαταστάθηκε ο υπολοχαγός Fleury ( Φλερύ ) με κλιμάκιο 30 ανδρών. Το διάστημα της παραμονής του θέσπισε κανόνες υγιεινής, έκανε τα απαραίτητα αποχετευτικά έργα για να μη βαλτώνουν τα νερά και να γίνονται αιτία πυρετών. Καθοριστική ήταν η συνεισφορά του στο σημερινό κεντρικό δρόμο της Άνω Βιάννου. Ο Φλερύ ως αξιωματικός του μηχανικού τον σχεδίασε, τον οριοθέτησε και τον κατασκεύασε.
Το βιβλίο παρουσιάστηκε στις 11 Δεκεμβρίου 2019 στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης. Την ίδια μέρα εγκαινιάστηκε η περιοδική έκθεση του E.H. Destell στο 2ο όροφο του Μουσείου, με πρωτότυπα τεκμήρια από το προσωπικό αρχείο του Ντεστέλ το οποίο διέθεσαν οι εγγονοί του Jean-Pierre και Francoise Destelle. Χειρόγραφα, φωτογραφίες, επίσημα έγγραφα αντικείμενα και ζωγραφικά έργα του Ντεστέλ τα οποία φωτίζουν αυτή την περίοδο και αναδεικνύουν τη διεθνή διάσταση του Κρητικού Ζητήματος κατά τη μετάβασή του από τον οθωμανικό κόσμο στη νεοπαγή Κρητική Πολιτεία και στη συνέχεια στην εθνική αποκατάσταση. Το Ημερολόγιο παρουσιάζει πρόσθετο ενδιαφέρον μιας και τα γεγονότα και οι κρίσεις παρουσιάζονται με τη ματιά ενός ουδέτερου παρατηρητή και μάλιστα του αξιωματούχου - επικεφαλής των Μεγάλων Δυνάμεων στο Λασίθι.
Το βιβλίο αποτελεί συνέκδοση της Εταιρείας Κρητικών Ιστορικών Μελετών και της Περιφέρειας Κρήτης. Τη μετάφραση από το γαλλικό κείμενο του Ντεστέλ έχει κάνει η Εμμανουέλα Τζεδάκη. Την επιμέλεια του κειμένου η Κλαίρη Μητσοτάκη και η Μαρία Σωρού. Η κ. Μητσοτάκη είχε επίσης την εκδοτική φροντίδα και η κ. Σωρού την επιστημονική επιμέλεια και την καταγραφή των σημειώσεων. Το βιβλίο τυπώθηκε στις γραφικές τέχνες «Τυποκρέτα».
Το ιστορικό πλαίσιο. Η επανάσταση των ετών 1897-98 –Το τέλος της Οθωμανικής κυριαρχίας
Η περίοδος των τελευταίων 30 χρόνων της Οθωμανικής περιόδου (1866-1897) ήταν εποχή έντονων επαναστατικών κινημάτων με στόχο την Ένωση. Η τελευταία επανάσταση ξέσπασε τον Ιανουάριο. Την 1η Φεβρ. αποβιβάστηκε στο Κολυμπάρι Χανίων ο Τιμ. Βάσσος και εξέδωσε προκήρυξη με την οποία καταλάμβανε την Κρήτη και κήρυσσε την Ένωση με την Ελλάδα. Η επανάσταση εξαπλώθηκε σ’ όλο το νησί και σκληρές μάχες διεξάγονται. Οι Μ. Δυνάμεις πρότειναν την Αυτονομία, αλλά Κρήτες και Ελλάδα την απέρριψαν. Τότε οι Μ. Δυνάμεις προχώρησαν στον αποκλεισμό της Κρήτης, ενώ οι μάχες συνεχίζονταν με ιδιαίτερη σφοδρότητα.
Το ατυχές αποτέλεσμα του ελληνοτουρκικού πολέμου ανάγκασε την Ελλάδα να αποσύρει το στρατό της από το νησί και τους Κρήτες να δεχτούν τη λύση της Αυτονομίας τον Ιούλιο του 1898. Τον επόμενο μήνα η εκτελεστική επιτροπή ανέλαβε την εσωτερική διακυβέρνηση της Κρήτης μέχρι την άφιξη του Αρμοστή Γεωργίου. Το ‘Εκτελεστικόν της Κρήτης’ αποτελούσαν οι: Ελ. Βενιζέλος, Ι. Ζαχαράκης, Ι. Σφακιανάκης, Γ. Μυλωγιαννάκης, Ν. Γιαμαλάκης και Γ. Χατζηδάκης.
Ένα απρόσμενο όμως γεγονός επιτάχυνε τις εξελίξεις και συντέλεσε στην εκδίωξη του τουρκικού στρατού από το νησί. Στις 25 Αυγ. 1898 απόσπασμα του αγγλικού στρατού, εκτελώντας απόφαση των ναυάρχων, στα πλαίσια του νέου Πολιτεύματος, εγκαθιστούσε υπαλλήλους του Εκτελεστικού στο φορολογικό γραφείο της πόλης. Ο εξαγριωμένος τουρκικός όχλος αντέδρασε βάρβαρα στις νέες εξελίξεις. Πυρπόλησε την πόλη, λεηλάτησε καταστήματα και γραφεία και επιδόθηκε σε μια ανελέητη και απάνθρωπη σφαγή, θυμίζοντας τις σκληρότερες μέρες της τουρκοκρατίας. Όλη η πόλη έγινε παρανάλωμα του πυρός. Εκατοντάδες άμαχοι χριστιανοί ήταν τα θύματα της τουρκικής θηριωδίας. Στα θύματα συγκαταλέγονταν ο Λυσ. Καλοκαιρινός, πρόξενος της Αγγλίας και 17 Άγγλοι στρατιώτες. Η Αγγλία αντέδρασε τότε δυναμικά και άμεσα. Απαγχονίστηκαν 17 Τουρκοκρήτες υπαίτιοι των σφαγών. Ισχυρή μοίρα αγγλικού στόλου κατέπλευσε στο λιμάνι του Ηρακλείου, διατάσσοντας τον τουρκικό στρατό να αποχωρήσει από την πόλη και τα φρούρια. Τα απροσδόκητα & ραγδαία αυτά γεγονότα έδωσαν ριζικότερη και αποφασιστικότερη λύση στο Κρητικό Ζήτημα. Στις 2 Νοεμβρίου ολοκληρώθηκε η αποχώρηση των τουρκικών στρατευμάτων από την Κρήτη. Μαζί με τον τουρκικό στρατό εγκατέλειψαν το νησί 40.000 Τουρκοκρήτες. Από τους 72.353 μουσουλμάνους που υπήρχαν το 1881 στο νησί, παρέμειναν μόνο οι 32.000.
Στις πόλεις εξακολουθούσαν να παραμένουν στα στρατεύματα των Μ. Δυνάμεων : Ιταλοί στα Χανιά Ρώσοι στο Ρέθυμνο, Άγγλοι στο Ηράκλειο και Γάλλοι στο Λασίθι. Η τουρκική σημαία υποστάλθηκε απ’ όλα τα φρούρια και διατηρήθηκε μόνο σ’ αυτό της Σούδας δίπλα στην κρητική, σημάδι της υψηλής επικυριαρχίας του Σουλτάνου.
Το νησί θα κυβερνηθεί με ένα ιδιότυπο, αυτόνομο καθεστώς γνωστό ως Κρητική Πολιτεία από το 1898 έως το Δεκέμβριο του 1913 χρονολογία που ενώνεται με την Ελλάδα, ύστερα από το νικηφόρο αποτέλεσμα των Βαλκανικών Πολέμων.
Α΄ ΜΕΡΟΣ
Το ημερολόγιο ξεκινά την 1η Ιανουαρίου 1898 με γεγονότα από την περιοχή της Σητείας. Στις 17 Φεβρ. ο Ντεστέλ επισκέπτεται την Ελούντα όπου οι Γάλλοι διανοίγουν το Κανάλι. Στις 8 Απριλίου αποφασίστηκε από τους ναυάρχους η κατοχή της Ιεράπετρας από τους Γάλλους και ο Ντεστέλ εγκαθίσταται με δύο λόχους στην Ιεράπετρα στις 22 Απριλίου. Φροντίζει για την επιβολή της τάξης ανάμεσα στα δύο στοιχεία, χριστιανούς και μουσουλμάνους, παροτρύνει τους κατοίκους να καθαρίζουν τους δρόμους έξω από τα σπίτια τους και να τα ασβεστώσουν, μεριμνά για την επισκευή του αγωγού μεταφορά νερού στην πόλη της Ιεράπετρας καθώς και για την κατασκευή του δρόμου Ιεράπετρας –Παχειάς Άμμου. Αξίζει να αναφέρουμε ότι οι Γάλλοι αξιοποίησαν το διάστημα της παραμονής τους στο τμήμα Λασιθίου όχι μόνο για την επιβολή της ειρήνης αλλά και για την πραγματοποίηση διαφόρων έργων. Πρέπει ακόμη να τονίσουμε ότι οι κάτοικοι της Βιάννου, όπως και ολόκληρου του τμήματος Λασιθίου εξέλαβαν τους Γάλλους ως ελευθερωτές και τους επεφύλασσαν θριαμβευτική υποδοχή απ’ όπου κι αν περνούσαν. Κωδωνοκρουσίες, προσφορά λουλουδιών, φρούτων και αναψυκτικών αλλά και πλούσιων γευμάτων. Επευφημίες και ζητωκραυγές για τη Γαλλία και το συνταγματάρχη της Ντεστέλ, από τους συνωστισμένους κατοίκους. Ο Ντεστέλ στις καταγραφές του δεν παραλείπει να τονίσει τη γραφικότητα της επαρχίας Βιάννου, την ομορφιά του τοπίου της, με την πλούσια βλάστηση και τις πλούσιες πηγές που αποτελούσαν τη «δύναμή της σαν αίμα στη φλέβα» όπως θα την υμνούσε 40 χρόνια αργότερα, ένας εμπνευσμένος κερκυραίος, ο Στάθης Μάστορας. Παρομοιάζει το τοπία με γαλλικό και ελβετικό, ενώ εξυμνεί τη γευστικότητα του νερού της πηγής του Αγ. Βασιλείου τονίζοντας ότι είναι το γευστικότερο που είχε πιει ως τότε στην Κρήτη. Τον εντυπωσιάζουν οι παραδοσιακές ενδυμασίες των κατοίκων και τον συγκινεί η καλοσύνη του επισκόπου Νικόδημου Κατσαράκη. Ξεκινούμε την παρουσίαση των γεγονότων που αφορούν την επαρχία Βιάννου η οποία τα χρόνια εκείνα εκτεινόταν ως και τις Μουρνιές.
- Η επίσκεψη του Ντεστέλ στην επαρχία Βιάννου
20 Μαΐου 1898. ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ. Ο αρχηγός της επαρχίας Βιάννου έρχεται να με προσκαλέσει να επισκεφθώ την επαρχία. Επιμένει πολύ, λέγοντας ότι η κατάσταση αναρχίας που υπάρχει εκεί θα πάρει τέλος, εάν θελήσω να τους στηρίξω και να τους βοηθήσω με τις συμβουλές μου.
Είναι ένας άνδρας στο άνθος της ηλικίας του, ακμαίος και πολύ γεροδεμένος, με εύστροφο βλέμμα και έξυπνο πρόσωπο. Φορά την παραδοσιακή στολή που του πηγαίνει πολύ. Ονομάζεται Γιάννης Χατζάκης. Στην πράξη, έπειτα από το θάνατο του αδελφού του, που σκοτώθηκε από έναν Κρητικό πάνω σε διαφωνία, δεν υπάρχει συγκροτημένη εξουσία στην επαρχία Βιάννου.
Ο επίσκοπος της επαρχίας, σεβασμιώτατος Νικόδημος Κατζαράκης έχει, όπως φαίνεται, μεγάλη επιρροή και, καθώς είναι ένα αξιόπιστο άτομο, τα πράγματα δεν πηγαίνουν και άσχημα. Όμως, είναι απορίας άξιο πως μια περιοχή παραδομένη στην αναρχία δεν θα πάψει να έχει προβλήματα.
Κρατώ για γεύμα τον καλό αυτό άνδρα και του υπόσχομαι ότι θα ανταποκριθώ στην πρόσκλησή του την προσεχή Κυριακή. Δεν θα μπορούσα, όμως, να πάω στη Βιάννο. Είναι πολύ απομακρυσμένη, γεγονός που με ανάγκαζε να διανυκτερεύσω έξω, πράγμα αδύνατον, αφού το Faucon (σημ. συγγραφέα γαλλικό πλοίο) αναμένεται για τη Δευτέρα. Θα πάμε μόνο στις Μουρνιές, κωμόπολη που βρίσκεται τρεις ώρες από την Ιεράπετρα.
- Μουρνιές –Συγκέντρωση των οπλαρχηγών και προεστών της Βιάννου
22 Μαΐου 1898. ΚΥΡΙΑΚΗ. Αναχωρούμε στις 5:00 […] Ένα χιλιόμετρο από τις Μουρνιές μια καινούργια ένοπλη ομάδα σχηματίζει αλυσίδα. Οι παπάδες μας χαιρετούν και μας προσφέρουν μπουκέτα από λουλούδια.
Το χωριό εμφανίζεται στη μέση της πρασινάδας, χτισμένο αμφιθεατρικά στην πλαγιά του λόφου, στην αριστερά όχθη μιας δασώδους, πολύ βαθιάς χαράδρας. Αντιλαμβανόμαστε ότι βρισκόμαστε σε μια πολύ εύφορη περιοχή.
Οι κάτοικοι στριμώχνονται, καθώς περνάμε, και μας καλωσορίζουν πετώντας μας λουλούδια, αρωματισμένο νερό και προσφέροντάς μας ανθοδέσμες.
Μας οδηγούν στην οικία του Χατζάκη. Ένα ταπεινό σπίτι, όπου, όμως, μας υποδέχονται πολύ εγκάρδια. Αυτοί οι άνθρωποι επιδεικνύουν μια μεγάλη και γενναιόδωρη φιλοξενία.
Μετά τις συνήθεις συστάσεις βγαίνουμε για να πάμε να πάρουμε αέρα κάτω από τα δέντρα, περιμένοντας την ώρα του φαγητού.
Οι προεστοί της Βιάννου καταφθάνουν. Ανάμεσά τους διακρίνουμε όλα τα είδη ανθρώπων: Όμορφοι Κρήτες με την εθνική ενδυμασία και άλλοι, από την πόλη, με ευρωπαϊκά ρούχα.
Μας οδηγούν πάνω από το χωριό σε μια έκταση γεμάτη με υπέροχες καρυδιές και ελιές, που δημιουργούν μια πυκνή και δροσερή σκιά. Φέρνουν χωριάτικους πάγκους και καρέκλες και σχηματίζουν ένα κύκλο γύρω μου.
Προηγουμένως οι προεστοί είχαν συγκεντρωθεί σε μικρή απόσταση από εμάς κάνοντας ένα μικρό, μυστικό συμβούλιο, προφανώς για να αποφασίσουν τις βάσεις πάνω στις οποίες θα κινηθεί η ομιλία τους. Είναι καμιά πενηνταριά.
Τους βγάζω έναν μικρό λόγο, που τον μεταφράζει ο Βουρδουμπάκης, και αμέσως αρχίζουν οι συζητήσεις. Οι αδιόρθωτοι αυτοί φλύαροι θέλουν να πάρουν όλοι τον λόγο και είμαι αναγκασμένος να επιβάλω την πειθαρχία στη συγκέντρωση γιατί, εάν δεν το έκανα, θα κατέληγε σε πλήρη αταξία. Τους εκθέτω τις ιδέες μου σχετικά με την οργάνωση της κοινότητας και της επαρχίας. Αυτοί θα εκλέξουν τους αντιπροσώπους τους, τους οποίους εγώ θα αναγνωρίσω και θα στηρίξω με την εξουσία που μου έχει δοθεί. Θα οργανώσουν, επίσης, μια πολιτική αστυνομία, αλλά, για να επιτευχθεί αυτό, θα πρέπει να επιβληθεί ένας φόρος για να αποκτήσουμε κάποιους πόρους.
Όλα αυτά γίνονται ομοφώνως δεκτά, στην πράξη όμως, δεν ξέρω τι πρόκειται να γίνει. Οι υποσχέσεις δεν κοστίζουν τίποτα. Φαίνεται πως οι βοσκοί είναι οι πρώτοι που επιθυμούν να υπάρχει αστυνομία. Ήδη, πρότειναν αυτοβούλως να πληρώσουν για τη συντήρηση ενός αριθμού ανδρών της χωροφυλακής. Οι προεστοί με διαβεβαιώνουν ότι το σύστημα της δεκάτης είναι το καταλληλότερο για να εφαρμοστεί, τουλάχιστον προς ώρας και αναμένοντας κάτι καλύτερο.
Όταν τελειώνουν οι ομιλίες, κάνω μια σύνοψη και συμφωνούμε να στείλω μια διακήρυξη στους κατοίκους της επαρχίας, για να τους δεσμεύσω να εκλέξουν τους αντιπροσώπους τους και να οργανωθούν το συντομότερο δυνατόν.
Πάμε να γευματίσουμε στο σπίτι του Χατζάκη. Μας συνοδεύουν οι πολιτοφύλακες της Επιτροπής ζωσμένοι με φυσεκλίκια. Θα έλεγε κανείς πως βρισκόμαστε σε λημέρι ληστών, βλέποντας όλα αυτά τα παλικάρια με τις περίεργες φορεσιές τους και τις πυκνές γενειάδες τους. Μερικοί είναι ξεχωριστοί τύποι.
Τα εδέσματα δεν διαφέρουν: τρία πιάτα με αρνί, εκ των οποίων τα δύο είναι κρύα πιάτα, μια σαλάτα με βαρύ λάδι, χλωρά τυριά και ανθόγαλο. Πρέπει κανείς να πεινά πολύ για να φάει. Αφού όλα είναι όχι πολύ καθαρά ούτε πολύ νόστιμα.
Φεύγουμε στις 3:00 μ.μ. και φθάνουμε στην Ιεράπετρα στις 6:00 μ.μ.
[…] Σημ. συντάκτη του άρθρου. Τη Δευτέρα 13 Ιουνίου 1898 ο Ντεστέλ και η συνοδεία του επισκέπτονται τα χωριά Μάλλες, Χριστός και Παρσάς και εξετάζουν το αίτημα των χωριών Χριστού και Παρσά για απόσπασή τους από την επαρχία Βιάννου και ένταξή τους σ’ εκείνην της Ιεράπετρας. Ο Ντεστέλ φαίνεται να συμμερίζεται την άποψή τους και γράφει : « Είναι σίγουρο ότι η επιθεώρηση της περιοχής συνηγορεί υπέρ του αιτήματός τους, αφού τα δύο χωριά βρίσκονται πολύ κοντά στις Μάλλες και, αντιθέτως, πολύ μακριά από τις Μουρνιές στην επαρχία Βιάννου ».
18 Ιουνίου 1898. ΣΑΒΒΑΤΟ. Ο γιατρός, ο κύριος Latapie κι εγώ αναχωρούμε στις 5:00 π.μ. για περιοδεία στην επαρχία της Βιάννου.
Στις 7:50 π.μ. φθάνοντας στην κοιλάδα του Μύρτους, κάνουμε μια στάση στη σκιά της γέφυρας. Ο κύριος Μπαριτάκης έχει φροντίσει να μας ετοιμάσει γάλα. Ξαναφεύγουμε στις 8:10 π.μ.
Η ανηφόρα είναι λίγο απότομη, αλλά το μονοπάτι είναι αρκετά καλό.
Στις 9:00 π.μ. διασχίζουμε το μικρό χωριό Γδόχια. Στις 10.00 π.μ. φθάνουμε σε ένα μικρό πανδοχείο που βρίσκεται σε μια στενή κοιλάδα και κοντά σε μια πηγή που ονομάζεται Βατοπηγάδι3. Το οίκημα σκιάζεται από μια όμορφη βελανιδιά. Είναι η πρώτη που συναντώ στην περιοχή. Ο ξενοδόχος σπεύδει να μας προσφέρει ρακή και φρέσκα αμύγδαλα. Καθώς η ζέστη είναι υπερβολική, ξεκουραζόμαστε με ευχαρίστηση στη σκιά της βελανιδιάς. Έχει ένα ελαφρύ δροσερό αεράκι, πολύ ευχάριστο, που μας βοηθά να συνέλθουμε.
- Στο Καλάμι
Στις 10:30 π.μ. φθάνουμε στο χωριό Καλάμι. Το χωριό αυτό είναι χτισμένο σε ένα μικρό οροπέδιο, στην άκρη ενός στενού λεκανοπεδίου που ποτίζεται καλά από έναν χείμαρρο, στον πυθμένα του οποίου φυτρώνουν μεγάλα δένδρα.
Γύρω από τα σπίτια υπάρχουν, επίσης, καρυδιές και μικροί κήποι. Το μέρος είναι πολύ πράσινο και ευχάριστο να το κοιτάζεις. Τα σπίτια είναι κολλημένα το ένα στο άλλο και κλιμακωτά. Το χωριό από την κορυφή της πλαγιάς δείχνει πολύ δροσερό μέσα σ’ αυτήν την κατάφυτη φωλιά.
Όλοι οι κάτοικοι μας υποδέχονται με ενθουσιασμό και, όπως συνηθίζεται στην περιοχή, μας πλησιάζουν και μας προσφέρουν λουλούδια.
Το χωριό δείχνει φτωχό. Τα σπίτια είναι χτισμένα με κομμάτια μωβ και γκρι αργιλικού σχιστολίθου, που δίνουν μια σκούρα και θλιβερή απόχρωση στο τοπίο που, ευτυχώς γίνεται χαρωπό από την πρασινάδα των δένδρων.
Ο γέρων ιερωμένος μας πλησιάζει. Δείχνει πολύ ηλικιωμένος και το πολύ φθαρμένο ένδυμά του δίνει μια ακόμα πιο διαλυμένη και εξαθλιωμένη όψη. Έχει κόκκινο πρόσωπο και ραμπελαισιανή όψη. Πρέπει να είναι καλοπερασάκιας. Εξάλλου, χαμογελά συνεχώς και είναι η ψυχή της παρέας.
Μας οδηγούν στο μοναδικό καφενείο του χωριού και μας προσφέρουν ρακή και λεμονάδες.
Εν τω μεταξύ, περιποιούνται τα άλογά μας, που πρέπει να έχουν κουραστεί, αφού ο δρόμος ήταν αρκετά τραχύς.
Μας δείχνουν το χωριό. Έπειτα κατεβαίνουμε στην κοίτη του χειμάρρου, κάτω από δροσερούς ίσκιους, για να πάρουμε λίγη δροσιά. Εκεί, εξάλλου, θα μας σερβίρουν το γεύμα.
Σύντομα κατεβάζουν τραπέζια και καρέκλες και οργανώνεται η πανταγκρυελική γιορτούλα μας. Το μενού είναι πάντα το ίδιο: χοιρινό και αρνί ψητό, σαλάτα, τυρί, κρέμα και φρούτα. Σήμερα μας σερβίρουν ένα καινούργιο αλβανικό ψητό. Πρόκειται για εντόσθια αρνιού που τα ψήνουν σε σούβλα (κοκορέτσι). Το ψητό έχει πολύ καλή όψη. Είναι ροδισμένο και αναδύει μια υπέροχη μυρωδιά. Το τιμούμε δεόντως.
Οι τρεις μας τρώμε χωριστά σε ένα τραπέζι και μας σερβίρουν οι προεστοί, που φροντίζουν για κάθε μας επιθυμία. Δεν παραλείπουμε να πιούμε στην υγεία τους. Από αυτό το γεύμα στη εξοχή, στο βάθος της χαράδρας, κάτω από ψηλά δένδρα, δεν λείπει η γοητεία και η γραφικότητα.
Μετά τον καφέ μας φέρνουν σκεπάσματα και τα απλώνουμε κάτω από τα ψηλά δένδρα για τη σιέστα μας. Αυτό μας ξεκουράζει έπειτα από την πρωινή πορεία μας κάτω από τον ήλιο.
Στις 3:00 μ.μ. , αποχαιρετούμε τους οικοδεσπότες μας και ανεβαίνουμε πάλι στα άλογα.
Από το Καλάμι έως στη Βιάννο η περιοχή είναι πολύ γραφική. Την ποτίζουν πολλοί χείμαρροι και παντού υπάρχουν όμορφοι ελαιώνες, χωράφια με δημητριακά και κήποι που ευφραίνουν το βλέμμα με την οργιώδη βλάστησή τους. Βλέπουμε όμορφα οπωροφόρα, κυρίως βερυκοκιές.
Το μονοπάτι, αρχικώς, σκαρφαλώνει μια κάθετη ανηφόρα, λαξευμένη στο βράχο, ανάμεσα σε πηγές που τρέχουν και κάτω από οργιώδη βλάστηση. Με το που βγαίνουμε από αυτό το βαθύσκιωτο μονοπάτι, που είναι υπέροχο, διασχίζουμε πλαγιές που είναι καλυμμένες με πολύ φρέσκα ελαιόδεντρα γεμάτα με καρπούς.
Βλέπουμε, επίσης, πολλές πράσινες βελανιδιές και αυτό προκαλεί χαρά, καθώς πρόκειται για ένα δέντρο που συναντάς στη Γαλλία. Εξάλλου, η περιοχή αυτή μοιάζει εντελώς με τη δική μας Προβηγκία.
Βγαίνουμε σε ένα ανοιχτό οροπέδιο, ένα φαρδύ πέρασμα, και διακρίνουμε όλους τους οπλοφόρους του Αγίου Βασιλείου με επικεφαλής τα μέλη της Επιτροπής. Έχουν έρθει να μας συναντήσουν. Ανάμεσά τους αναγνωρίζω τους περισσότερους από αυτούς που είχα δει στις Μουρνιές.
- Στον Άγιο Βασίλειο
Μας καλωσορίζουν και μας προσκαλούν να περάσουμε από τον Άγιο Βασίλειο5. Όλοι οι προεστοί ιππεύουν και τότε αρχίζει μια ξέφρενη έφιππη παρέλαση, με αυτά τα παλικάρια μπροστά. Προχωρούμε με διαβολικό ρυθμό σ’ ένα βραχώδες μονοπάτι όπου τα άλογα μπορούν να γλιστρήσουν σε κάθε τους βήμα. Επιβραδύνουμε οι ίδιοι την ταχύτητα μπαίνοντας εμείς επικεφαλής. Το μονοπάτι είναι δύσβατο και περνά μέσα από καλλιέργειες, ελαιώνες και κήπους. Παντού κυλά το νερό κάνοντας γόνιμη τη γη.
Φθάνουμε στο σημείο όπου εμφανίζεται το σύνολο των οικισμών που περιβάλλουν το χωριό του Αγίου Βασιλείου. Η θέα είναι ενδιαφέρουσα. Το χωριό είναι χτισμένο σ’ ένα οροπέδιο που δεσπόζει στην ευρύτερη περιοχή και διακρίνουμε την ανοιχτή θάλασσα και το βραχώδες φαράγγι της Άρβης, στην ακροθαλασσιά. Μια περιοχή που αξίζει να την επισκεφτεί κανείς. Πρέπει να μοιάζει πολύ με ελβετικό τοπίο.
Οι καμπάνες χτυπούν και ο πληθυσμός στριμώχνεται για να μας προϋπαντήσει.
Προσπερνούμε το χωριό και κατεβαίνουμε από ένα σκιερό μονοπάτι σε μια όμορφη βρύση, που τροφοδοτεί το χωριό και ποτίζει όλη την κοιλάδα που βρίσκεται πιο χαμηλά. Το μέρος είναι θαυμάσιο. Το νερό τρέχει από τον βράχο από άνοιγμα πλάτους μιας κνήμης.
Ένας θόλος από φυλλωσιές σχεδόν αδιαπέραστος διατηρεί μια εξαίσια δροσιά. Μας φέρνουν καρέκλες και κεντητά μαξιλάρια και μας βάζουν να καθίσουμε σε ένα μικρό φυσικό παγκάκι, δίπλα στην πηγή.
Η συνοδεία μας, που έχει αυξηθεί αισθητά κατά τη διαδρομή, καθίζει κάτω στα πόδια μας, δίνοντας μια πολύ γραφική εικόνα. Τίποτα δεν μπορεί να περιγράψει αυτή τη σκηνή σε αυτή τη μαγευτική περιοχή. Έτοιμη για σκηνοθεσία: το φυσικό σκηνικό και οι άνθρωποι που την ζωντανεύουν με τις ενδυμασίες τους.
Θαυμάζουμε ένα παλικάρι που η ζώνη του είναι στολισμένη με μεγάλο μαχαίρι, σπάθες και πιστόλια, τόσα πολλά που τον κάνουν να δείχνει κωμικός. Εντούτοις, θαυμάζουμε με ευχαρίστηση τα όπλα του, εκ των οποίων μερικά παίρνουν αξία χάρη στο διάκοσμο των λαβών τους.
Έχουμε διάφορα θέματα να συζητήσουμε με την Επιτροπή και, μεταξύ άλλων, να ρυθμίσουμε μια διαφορά μεταξύ δύο χωριών σχετικά με τις εκλογές. Θεωρούμε συνετό να το αναβάλλουμε για αύριο, αφού μπροστά σε τόσο κόσμο που μας περιβάλλει δεν είναι σώφρον να ασχοληθούμε με καυτά θέματα, όπως αυτό των εκλογών.
Λέμε στον πρόεδρο της Επιτροπής ότι θα εξετάσουμε αυτά τα θέματα, την επομένη στην Βιάννο. Μας απαντά ότι η παρουσία μας και μόνο είναι αρκετή, για να εξομαλύνει όλες τις δυσκολίες και ότι αύριο θα μας δώσουν τα αποτελέσματα των εκλογών (Σημ. συγγραφέα: Πρόκειται για εκλογές πληρεξουσίων στη Γενική των Κρητών Συνέλευση και για τοπικές δημοτικές και κοινοτικές αρχές).
Θαυμάσιο νέο και δεν μας μένει παρά να αφεθούμε στην ομορφιά του τοπίου.
Μας προσφέρουν ένα μικρό και πολύ πλούσιο γεύμα, το οποίο δεν αγγίζω εξαιτίας της προχωρημένης ώρας, αλλά οι σύντροφοί μου πίνουν και τρώνε και για λογαριασμό μου, διασώζοντας την τιμή μας. Όσο για τους ντόπιους, καθαρίζουν γρήγορα ότι βρίσκεται στο τραπέζι. Αρκούμαι να πιω το γευστικό νερό της πηγής. Είναι δροσερό και η γεύση του ευχάριστη. Είναι το καλύτερο νερό που έχω πιει μέχρι σήμερα στην Κρήτη.
Η ώρα περνά. Είναι 5:00 μ. μ. και πρέπει να εγκαταλείψουμε τις απολαύσεις αυτού του γεύματος κάτω από τα ψηλά δέντρα.
Ξαναπαίρνουμε τα άλογά μας και διασχίζουμε τον Άγιο Βασίλειο. Το χωριό είναι καθαρό και μοιάζει να έχει αρκετό νερό. Δεν σταματάμε παρά της προτάσεις των κατοίκων.
Μπαίνουμε σε μια κοιλάδα με πολύ πυκνή και καλά ποτισμένη βλάστηση που μας προστατεύει από τον καυτό ήλιο.
- Στον Αμιρά
Περνάμε από τον Αμιρά, μικρό χωριό με 100 χριστιανικές οικογένειες, το οποίο είχε 40 οικογένειες Οθωμανών.
Εδώ, μας υποδέχονται όλοι οι κάτοικοι έξω από το χωριό. Σ’ ένα ωραίο λιβάδι. Έχουν στρώσει τραπέζια γεμάτα με φρούτα και μας προσφέρουν αναψυκτικά. Δεν ξέρουμε που να βάλουμε τις ανθοδέσμες που μας προσφέρουν. Μία από αυτές είναι τυλιγμένη με μια αίτηση χάριτος.
Ο ήλιος δύει και είναι ώρα να φύγουμε, έτσι επισπεύδουμε την αναχώρησή μας. Αφού αφήνουμε το χωριό, φθάνουμε στον απότομο ορεινό όγκο που προστατεύει τη Βιάννο στα νοτιοανατολικά.
Το τοπίο αλλάζει όψη. Οι κήποι και τα χωράφια με τις καλλιέργειες εξαφανίζονται, δίνοντας τη θέση τους σε απόκρημνες πλαγιές και σε άγονα εδάφη. Πρόκειται για μια άγρια φύση, που δεν υπολείπεται γοητείας και δημιουργεί μια καταπληκτική αντίθεση με την περιοχή από όπου είχαμε περάσει.
- Στη Βιάννο
Βγαίνουμε σύντομα πάνω από το λεκανοπέδιο όπου είναι κτισμένη η Βιάννος. Σταματούμε για λίγο να απολαύσουμε το τοπίο που είναι άξιο θαυμασμού.
Μπροστά μας συναντούμε ένα λεκανοπέδιο κλεισμένο από ψηλά βουνά, μερικά από τα οποία είναι στεφανωμένα με χιόνι.
Στο βάθος διακρίνεται μια πεδιάδα με ωραίες καλλιέργειες δημητριακών και ελαιοδέντρων που θυμίζει τα χωράφια μας στη Γαλλία. Στα βόρεια, στους πρόποδες των απόκρημνων πλαγιών των βουνών που χρησιμεύουν ως βάσεις του οροπεδίου του Λασιθίου, απλώνεται η Βιάννος χτισμένη αμφιθεατρικά.
Το σύνολο του τοπίου είναι πολύ ωραίο. Γύρω από τη Βιάννο υπάρχουν κήποι και όμορφα δέντρα και, μεταξύ άλλων λεύκες.
Το μονοπάτι κατεβαίνει με στροφές τις απότομες πλαγιές του βουνού. Κατεβαίνουμε από τα άλογα. Η έφιππη παρέα μας είχε αυξηθεί με άτομα που είχαν έρθει από τη Βιάννο.
Οι οπλοφόροι του χωριού σχηματίζουν αλυσίδα μπροστά από τα πρώτα σπίτια. Στην είσοδο μας υποδέχεται ο επίσκοπος, επικεφαλής του κλήρου του και των προεστών. Η εικόνα είναι ενδιαφέρουσα. Οι στέγες των σπιτιών είναι γεμάτες με κόσμο. Οι καμπάνες χτυπούν ξέφρενα. Ο επίσκοπος μας καλωσορίζει και τον ευχαριστώ με λίγα λόγια.
Είναι ένας άνδρας περίπου 60 ετών, πολύ σπασμένος που δείχνει κουρασμένος. Έχει όμορφη φυσιογνωμία, γλυκιά και αποπνέει καλοσύνη. Δικαιολογείται εκ των προτέρων που δεν μπορεί να μας υποδεχθεί πιο αξιοπρεπώς και νιώθω πραγματικά αμήχανος με την ταπεινοφροσύνη αυτού του ιεράρχη που με αποκαλεί «Εξοχότητα» και που επιδεικνύει τη μεγαλύτερη ευγένεια προς το άτομό μου. Προσπαθώ να τον κάνω να αισθανθεί άνετα και το καταφέρνω σιγά - σιγά. Αναβαίνουμε τον κεντρικό δρόμο, στρωμένο με μεγάλα βότσαλα, που το νερό τα κάνει ολισθηρά.
Φθάνουμε στην κατοικία του επισκόπου. Είναι από τα πιο ταπεινά σπίτια αλλά καθαρό, το οποίο ο καλός αυτός άνθρωπος το αποκαλεί « σπίτι με μπαλκόνι ». Πράγματι είναι το μόνο σπίτι που η βεράντα του είναι στολισμένη με σιδερένια κάγκελα.
Το κυρίως δωμάτιο κατακλύζεται γρήγορα από τους προεστούς και ασφυκτιούμε. Ο επίσκοπος αγκομαχεί και βγάζει από την τσέπη του ένα χαρτί, που υποθέτω ότι είναι μια γραμμένη ομιλία. Τον παρακαλώ να ξεκουραστεί μια στιγμή και συζητούμε, όσο καλύτερα μπορούμε, με τα λίγα γαλλικά του επισκόπου και με όσα ελληνικά διαθέτω εγώ. Αφού ξεκουράστηκε για λίγο, ο επίσκοπος σηκώνεται και εκφωνεί τον λόγο του, με τον οποίο μας καλωσορίζει. Είναι πολύ συγκινημένος. Αυτά που λέει είναι απλά και εύστοχα. Τον ευχαριστώ με λίγα λόγια και οι επευφημίες « Ζήτω η Γαλλία. Ζήτω ο κυβερνήτης Destelle, Ζήτω η Κρήτη » ολοκληρώνουν αυτές τις ομιλίες αντηχώντας και στον έξω χώρο.
Έπειτα αναπαυόμαστε στη βεράντα, όπου αναπνέουμε γεμίζοντας τα πνευμόνια μας. Το γεύμα μοιάζει με ότι είχαμε συναντήσει σε ανάλογες περιστάσεις.
Ο επίσκοπος έχει μια μαγείρισσα αρκετά καλή και το γεύμα που μας προσφέρει ξεφεύγει λίγο από το συνηθισμένο. Έχουν κάνει μερικές υπέροχες προσθήκες. Ανθόγαλο και καλό τυρί επιστέφουν το γεύμα.
Διανυκτερεύουμε όλοι στην επισκοπή. Μαθημένος από την εμπειρία μου, ανεβάζω το μικρό μου ράντζο και πολύ ορθώς, αφού οι κύριοι υπέφεραν από τους κοριούς που τους έτρωγαν και αναγκάστηκαν να κοιμηθούν στη βεράντα.
19 ΙΟΥΝΙΟΥ 1898. ΚΥΡΙΑΚΗ. Ο επίσκοπός μας ονομάζεται Νικόδημος. Για να τον ευχαριστήσουμε του λέμε ότι θα παρασταθούμε στη λειτουργία. Μας οδηγεί σε ένα μικρό ξωκλήσι πολύ παλιό, ένα είδος θολωτού κελιού, όπου δεν καλοχωρούν 100 άτομα.
Καθόμαστε στα στασίδια δίπλα στον επίσκοπο. Λειτουργεί ένας ιερέας. Στο τέλος της λειτουργίας μοιράζουν αντίδωρο και έπειτα συνοδεύουμε τον επίσκοπο στο σπίτι του.
Το πρωί μεγάλη συνάντηση των προκρίτων και έναρξη των εργασιών της νεοεκλεγείσας Επιτροπής. Διαβάζω τον προσωρινό κανονισμό της επαρχίας που φάνηκε να υιοθετείται από όλους χωρίς επιφυλάξεις. Η οργάνωση αυτή θα επιτρέψει στην περιοχή να ζήσει σε συνθήκες σχετικώς φυσιολογικές εν αναμονή μιας οριστικής οργάνωσης.
Θα εγκαταστήσουμε στρατιώτες στη Βιάννο. Για αυτόν τον σκοπό, ο δήμαρχος ανακαίνισε και κατέστησε λειτουργικό το σχολείο και ένα διπλανό κτήριο, που προορίζεται για τον αξιωματικό. Επισκεπτόμαστε τους εν λόγω χώρους. Θα ανταποκρίνονταν πλήρως στις προϋποθέσεις, αλλά διαπιστώσαμε ότι το χωριό είναι ανθυγιεινό και ότι είχαμε πρόβλημα με τον πυρετό.
Πράγματι, ο γιατρός είδε αρκετά άτομα με πυρετό, που η καχεκτική τους όψη δεν αφήνει περιθώρια αμφιβολίας. Άρα πρέπει να εγκαταλείψουμε την ιδέα εγκατάστασης των στρατιωτών μας εδώ και θα διαλέξουμε πιθανώς τον Άγιο Βασίλειο. Περιττό να πω ότι η εν λόγω είδηση δυσαρεστεί τους κατοίκους της Βιάννου. Είναι η πρωτεύουσα της επαρχίας και οι κάτοικοι δεν βλέπουν ανώδυνα την υποβάθμισή της.
Επισκεπτόμαστε το χωριό. Μοιάζει με ότι έχουμε δει έως τώρα, όμως το νερό εδώ είναι άφθονο και παντού βλέπουμε κρήνες που ρέουν ακατάπαυστα.
Φυσικά, αυτός είναι ο λόγος που το χωριό είναι ανθυγιεινό, αφού το νερό δεν έχει καλή απορροή και σχηματίζει λακκούβες οι οποίες, δεδομένης της ακαθαρσίας που επικρατεί στους δρόμους, μετατρέπονται γρήγορα σε πραγματικούς βάλτους.
Δεν χρειάζονται πολλά για να βελτιωθεί η περιοχή. Θα αρκούσε να πλακοστρώσουν εκ νέου τους δρόμους, φροντίζοντας ταυτοχρόνως για μια σωστή κυκλοφορία των υδάτων.
Μας οδηγούν στην πηγή που βρίσκεται στην πάνω μεριά του χωριού. Μεταβαίνουμε μέσω πολύ απότομων και κακά πλακοστρωμένων δρόμων. Η πάνω μεριά του χωριού είναι γραφική. Πρόκειται για σπίτια χτισμένα χωρίς ευθυγράμμιση, με καμάρες, μπαλκόνια που βγαίνουν στον δρόμο και ανάμεσά τους όμορφα δέντρα.
Στην έξοδο συναντούμε μια περιοχή με οργιώδη βλάστηση. Όλη η χαράδρα είναι γεμάτη με μουριές, πλατάνια, ροδιές και λεύκες.(Σημ. συντάκτη του άρθρου. Πρόκειται για την περιοχή Γαμπριέλλε. Την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας, με ενέργειες του Γ. Παπαμαστοράκη κατασκευάστηκε ο αγωγός από την πηγή Γαμπριέλλε έως τον Κάτω Μύλο για τη λειτουργία των νερόμυλων και την άρδευση των κτημάτων).
(σημ. έκδοσης. Στο σημείο αυτό λείπουν δύο σελίδες με την περιγραφή πιθανόν από την επίσκεψη στη Βιάννο)
Φαίνεται πως στον αγγλικό τομέα βασιλεύει απόλυτη αναρχία.
Ο συνταγματάρχης Chermside δεν ασχολείται με τίποτε αφήνοντας τα πράγματα να παίρνουν τον δρόμο τους. Ωστόσο, υπάρχουν αρκετές βελτιώσεις από τότε που οργανώθηκε η μεγάλη αγορά στα περίχωρα της Κάντιας. Οι σχέσεις μεταξύ μουσουλμάνων και χριστιανών έχουν ωφεληθεί πολύ από αυτό. Τα μίση κοπάζουν μέρα με τη μέρα.
Δυστυχώς, εξαιτίας της έλλειψης των οδών επικοινωνίας οι κάτοικοι δεν καλλιεργούν πλέον. Παράγουν τα απαραίτητα για αυτούς, αλλά τίποτα περισσότερο, αφού δεν είναι σίγουροι πώς θα μπορέσουν να διαθέσουν τα προϊόντα τους.
Συνοπτικά, στον αγγλικό τομέα, αν και η ηρεμία έχει σχεδόν αποκατασταθεί, οι δουλειές δεν είναι καθόλου ανθηρές. Πρόκειται για χρεοκοπία και εξαθλίωση και η ανοργανωσιά δεν βοηθά καθόλου αυτή την αξιοθρήνητη κατάσταση.
Αποφασίζουμε να φύγουμε στις 3:00 μ.μ., για να διανυκτερεύσουμε στις Μουρνιές, στο σπίτι του στρατιωτικού αρχηγού Χατζάκη.
Αποχαιρετούμε τον επίσκοπο και ξεκινούμε στις 3:00 μ.μ. χάρη σ’ έναν στρατιώτη που έχει ετοιμάσει τα άλογά μας.
Δεν περιμένουμε τους άλλους. Δεν είναι ακόμα έτοιμοι. Εξάλλου, ένας καλός Κρητικός δεν μπορεί ποτέ να φύγει στην ώρα του. Θα έλεγε κανείς πως είναι ζήτημα φιλότιμου.
- Στο Κεφαλοβρύσι
Φθάνουμε στο Κεφαλοβρύσι στις 4:00 μ.μ. Από τη Βιάννο έως εδώ βρισκόμασταν σε μια περιοχή με βραχώδη όρη και πολύ δύσβατη. Η θέα στα διάφορα σημεία είναι γραφική με ένα σχετικό μεγαλείο.
Στο Κεφαλοβρύσι το τοπίο αλλάζει. Το νερό μεταμορφώνει την περιοχή. Περνάμε δίπλα από την πηγή. Βγαίνει από μια χαράδρα κρυμμένη στη μέση βραχωδών όγκων, με ροή τουλάχιστον ένα κυβικό ανά δευτερόλεπτο. Συνεπώς μιλούμε για ένα πραγματικό χείμαρρο.
Τον σκιάζουν πολυετή όμορφα πλατάνια και η χαράδρα αποκάτω έχει πολύ πυκνή βλάστηση. Στη διαδρομή του χειμάρρου υπάρχουν νερόμυλοι σε κλιμακωτή διάταξη. Η υπερχείλιση του νερού ποτίζει τα χωράφια και τους γειτονικούς κήπους. Το χωριό είναι χαμένο μέσα σε ένα δάσος από ελαιόδεντρα. Όλη αυτή η περιοχή είναι πολύ δροσερή και πράσινη.
Κοντά στην πηγή βρίσκεται η διακλάδωση για τον Άγιο Βασίλειο.
- Στον Πεύκο
Στις 4:20 μ.μ., φθάνουμε στο χωριό Πεύκος10 (100 περίπου οικογένειες). Σταματάμε για λίγο στη σκιά όμορφων δέντρων, γεγονός που επιτρέπει στους καθυστερημένους να μας προφτάσουν. Μας προσφέρουν φρούτα και αναψυκτικά.
Ξαναφεύγουμε στις 4: 45 μ.μ., και φθάνουμε στη διακλάδωση στο Καλάμι στις 5: 35 μ.μ.
Όλη αυτή η περιοχή μέχρι τις Μουρνιές είναι αρκετά καλά καλλιεργημένη και ποτισμένη.
- Στο δρόμο για τις Μουρνιές και την Ιεράπετρα
Στις 6:45 μ.μ. φθάνουμε στη διασταύρωση του δρόμου από τη Βιάννο στην Ιεράπετρα, πάνω από τις Μουρνιές, κοντά στον οικισμό Γδόχια.
Η διασταύρωση βρίσκεται κοντά στο εξωκλήσι. Το μονοπάτι που οδηγεί στις Μουρνιές είναι θαμνώδες και μας παίρνει το πολύ 20 λεπτά για να φθάσουμε εκεί. Μας υποδέχονται οι προεστοί, που μας οδηγούν στο σπίτι του κυρίου Χατζάκη11, όπου διανυκτερεύουμε. Στήνω και πάλι το ράντζο μου και πολύ ορθά, αφού κανένας δεν κατάφερε να κοιμηθεί.
20 ΙΟΥΝΙΟΥ 1898. ΔΕΥΤΕΡΑ. Αναχώρηση για Ιεράπετρα στις 5:00 π.μ. Φθάνουμε στις 09:10 π.μ.
Τέλος Α' Μέρους
Στο Β΄ μέρος. η παράδοση των όπλων από τους αγωνιστές της επαρχίας το Νοέμβριο του ίδιου έτους. Σε επίσημη τελετή το κάθε χωριό παραδίδει τα όπλα του, με μπροστάρη τον επίσκοπο Νικόδημο. Ρίγη συγκίνησης από Κρήτες και Γάλλους, κατά την παράδοση των τιμημένων όπλων τους που τα 268 έτη της τουρκικής Κατοχής τραγουδούσαν διαρκώς τη λευτεριά.
*Ο Μανόλης Κ. Μακράκης είναι διδάκτορας της Σχολής Επιστημών Αγωγής του Παν/μίου Ιωαννίνων, συγγραφέας και Δ/ντής Α/θμιας Εκπ/σης νομού Λασιθίου